Dân chủ xã hội chủ nghĩa là Chế độ dân chủ đã được xác lập ở các nước đã hoàn thành cách mạng dân tộc, dân chủ và bắt đầu tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa. Trên lĩnh vực chính trị xã hội, quyền tham gia quản lý nhà nước của nhân dân và các đoàn thể quần chúng ngày càng được mở rộng về phạm vi, về độ sâu và phong phú đa dạng về các cách thức. Dân chủ xã hội chủ nghĩa là nền dân chủ của xã hội loài người tiến bộ trong tương lai.
Bản chất của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa [Cập nhật 2023]
1. Dân chủ là gì?
Xuất phát từ những năm kháng chiến chống giặc, nhân dân ta luôn là một lực lượng quân chiếm số lượng đa số và cần thiết, quân đội cũng từ nhân dân mà ra, do đó trong mọi thời kỳ Đảng và Nhà nước ta luôn lấy dân làm gốc trong mọi hoạt động. Mọi vấn đề đều phục vụ cho nhân dân và vì lợi ích của nhân dân. Chính vì vậy, “dân chủ” được xem là một nền chế độ mà nhà nước hướng đến. Chế độ dân chủ là chế độ chính trị, trong đó, toàn bộ quyền lực nhà nước và hoạt động của nhà nước đều sẽ do nhân dân làm chủ và giám sát trong mọi vấn đề. Vì đây là nhà nước của dân, do dân và vì dân. Toàn bộ quyền lực của nhà nước thuộc về nhân dân, do nhân dân thực hiện trực tiếp hoặc thông qua đơn vị uỷ quyền, cụ thể là những đại biểu do nhân dân tin tưởng và bầu nên. Đây cũng chính là một phương thức thể hiện quyền lực của nhân dân.
Theo đó, dân chủ là cách thức tổ chức thiết chế chính trị của xã hội dựa trên việc thừa nhận nhân dân là nguồn gốc của quyền lực, thừa nhận nguyên tắc bình đẳng, tự do và quyền con người. Mọi vấn đề của đất nước đều lấy ý kiến của nhân dân, phục vụ cho lợi ích của nhân dân.
Dân chủ được dịch sang tiếng Anh như sau: Democracy
Tại một số quốc gia trên thế giới, dân chủ cũng được xem là một thể chế chính trị mà các quốc gia này hướng đến. Tuy nhiên, chế độ dân chủ không được thể hiện rõ ràng và chi tiết như tại nước ta. Từ những năm kháng chiến chống giặc ngoại xâm, nền dân chủ nước ta đã được thể hiện cùng với sự xuất hiện của nhà nước và cũng được xem là cách thức tổ chức chính trị của nhà nước.
Các nhà lãnh đạo, nhà chính trị đêu nêu cao tinh thần dân chủ trong mọi hoạt động, mọi vấn đề đời sống xã hội và là kim chỉ nam cho mọi hoạt động sau này. Vì vậy, từ lâu dân chủ đã là một phạm trù lịch sử, cũng như quyết định mọi hình thái ý thức xã hội, dân chủ do tồn tại xã hội quyết định, do phương thức sản xuất vật chất của xã hội quyết định.
Tại đây, tổ chức chính trị xã hội dựa trên việc thừa nhận nhân dân là nguồn gốc của quyền lực, thừa nhận nguyên tắc bình đảng, tự do và quyền con người. Và do đó, với ý nghĩa này, dân chủ sẽ tồn tại và phát triển cùng với sự tồn tại và phát triển của con người, là một trong những phương thức tồn tại của con người ngay cả khi Nhà nước đã biến mất.
Chính vì vậy, việc củng cố và xây dựng một nền dân chủ có một vai trò rất cần thiết đối với một quốc gia lấy dân chủ làm thể chế chính trị. Thực tế có thể thấy nếu thiếu sự ổn định và không được phát triển đúng đắn theo những chính sách, mục đích đặt ra ban đầu cho đại đa số người dân thì việc thực hiện chính sách sẽ không mang lại hiệu quả thiết thực.
2. Vai trò của dân chủ
Khác với cách thức khác của thiết chế nhà nước, trong thiết chế dân chủ, quyền của nhân dân phải được bình đẳng trong mọi công dân, tính tối cao của pháp luật được chính thức thừa nhận. Và hiện nay, đất nước ta đang trong quá trình xây dựng lên quá độ xã hội chủ nghĩa thì việc xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa có vai trò rất cần thiết. Vì vậy, bất kỳ một thành tố nào có yếu tố quyết định đến vận mệnh của một quốc gia mà dựa vào nền dân chủ đều phải được hoàn thiện hoặc bổ sung.
Ví dụ, các quyền của người dân là nền tảng của dân chủ cơ sở cần được tiếp tục xác định cụ thể hơn và được nuôi dưỡng để ăn sâu bám rễ vào đời sống cộng đồng. Chẳng hạn người dân trong công tác thực hiện quyền lực của mình còn hạn chế một số hoạt động đó chính. Người dân chưa thể hiểu hết về giá trị của việc bầu cử, họ chưa được phổ biến, chưa hiểu được sự cần thiết của lá phiếu của mình. Thậm chí nhiều trường hợp, người dân chỉ cần làm theo những hướng dẫn của tố công tác, việc bầu chọn được không chọn ai đã đều được lên kế hoạch và người dân chỉ cần thực hiện theo. Vậy, giá trị thực chất ban đầu đặt ra của hoạt động bầu cử có thực sự hiệu quả hay chỉ mang tính cách thức bắt buộc phải thực hiện.
Hoặc một vấn đề khác, người dân có quyền khiếu nại, tố cáo nhưng cần hoàn thiện cơ chế tiếp nhận và giải quyết thế nào để có thể mang lại hiệu quả cao hơn? Quyền lợi của người dân chưa được thực hiện hiệu quả, thời gian giải quyết kéo dài và thường xảy ra tình trạng đùng đẩy trách nhiệm cho nhau… Đây là những vấn đề cần phải được giải quyết thấu đáo trong quá trình xây dựng và phát triển dân chủ cơ sở.
Chính vì vậy, vai trò của đơn vị nhà nước rất cần thiết. Chỉ khi người dân thật sự thực hiện được quyền lực của mình thì những hoạt động giám sát quyền lực của nhân dân mới thật sự hiệu quả và đem lại chất lượng. Khi người dân thể hiện được quyền lực của mình thì những vấn đề bất cập mới được giải quyết, lời nói, ý kiến của người mới được chuyển lên các đơn vị cấp trên. Hoạt động giám sát mới thực sự hiệu quả. Những sai phạm trong quá trình thực thi quyền lực của đơn vị nhà nước mới được chỉnh đốn và sửa sai.
Có như thế thì mới thực hiện được đúng với bản chất là vì nhân dân mà phục vụ, mọi lợi ích từ nhân dân. Và tất nhiên, khi có được lòng tin từ nhân dân thì mọi vấn đề liên quan đên đời sống, kinh tế, xã hội mới thật sự được hạn chế những vấn đề như bạo động, xem thường pháp luật,…Khi tiếng nói của người dân được xem trọng thì việc xây dựng một đất nước, một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mới được đẩy nhanh tiến độ. Người dân được bày tỏ, đưa ra những quan điểm, ý kiến có giá trị góp phần cho nhà nước được
Hiện nay nước ta đang xây dựng nền dân chủ trong sự vận hành của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Nền kinh tế thị trường không phải là một ý thức hệ mà là một hệ thống các tập tục và thiết chế đã được hình thành trong thực tiễn của các nước phát triển và được kiểm nghiệm qua thời gian với mục tiêu tạo cho mọi cá nhân và xã hội có thể có đời sống phát triển về phương diện kinh tế. Chính vì vậy, tạo được niềm tin cho nhân dân và được nhân dân ủng hộ trong mọi mặt chính là một thành công lớn đối với Đảng và Nhà nước.
Từ những vai trò trên, ta có thể thấy được dân chủ có vai trò rất cần thiết trong mọi vấn đề đời sống xã hội. Người dân chỉ có thể tin tưởng vào chính quyền khi những quan điểm, ý kiến của nhân dân được đưa đến đúng người, được chính quyền chấp nhận và sửa sai nếu xảy ra sai phạm trong quá trình quản lý chứ không phải là sự đùng đẩy trách nhiệm. Dân chủ chính là một tư tưởng chính trị mà rất nhiều nhà lãnh đạo đã và đang đấu tranh để có thể giúp đất nước trở thành một nền dân chủ độc lập, lấy dân làm gốc chứ không phải là những ý kiến, chính sách, lời nói hào sảng của một số bộ phận cán bộ.
Đây được xem là một trong các yếu tố tác động và quyết định đến các vấn đề này. Chẳng hạn, một nền dân chủ ổn định từ cơ sở là điều kiện tất yếu cho quá trình mở rộng sản xuất, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm, liên kết thuận lợi để bảo vệ các giá trị hàng hóa. Nếu dân chủ giúp đỡ các hoạt động của kinh tế thị trường phát triển thì chính kinh tế thị trường cũng đòi hỏi phải thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển các yêu cầu về dân chủ.
3. Bản chất của dân chủ
Bản chất của dân chủ được hiểu là trong một xã hội hay chế độ mà ở đó quyền lực thuộc về nhân dân, do nhân dân làm chủ. Dân chủ là của quý báu nhất của nhân dân phải được thể hiện ở địa vị làm chủ, quyền được làm chủ và quyền lợi của nhân dân trong nền dân chủ nhân dân. Sinh thời, chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng “Nhân nghĩa là nhân dân. Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân”. “Nước ta là dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì nhân dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân. Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân. Chính quyền từ xã đến Chính phủ Trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ Trung ương đến xã do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân.” Cũng từ đó, trở thành mục tiêu của mọi vấn đề, sự phát triển trong xã hội và các lĩnh vực khác.
Bản chất của dân chủ được thể hiện qua các mặt khác nhau trong đời sống xã hội. Nếu xét về nền kinh tế chúng ta có thể nhận thấy nền dân chủ xã hội chủ nghĩa dựa vào chế độ công hữu về những tư liệu sản xuất chủ yếu của toàn xã hội nhằm đáp ứng cho một nền kinh tế ngày càng phát triển, hội nhập được với nền kinh tế thế giới. Nền kinh tế nước ta phụ thuộc đa số vào nên kinh tế tư nhân, đây chính là thể hiện cho một nền dân chủ rõ ràng nhất. Người dân được tự do làm kinh tế dựa theo nhu cầu của bản thân mà không phụ thuộc tất cả vào sự quản lý của nhà nước. Người dân được tự do phát triển kinh tế, những vẫn tuân theo những quy định của pháp luật đặt ra để tạo nên một thể thống nhất và thuận tiện cho quá trình quản lý.
Về xã hội, văn hóa – tư tưởng, một vấn đề được thực hiện rất tốt tại nước ta. Người dân được tự do lựa chọn nơi sinh sống, được mưu cầu hạnh phúc, được vui chơi và giải trí phù hợp với độ tuổi của mình. Những vấn đề này được nhà nước rất quan tâm và đề cao tinh thần. Người dân được tự do tính ngưỡng, được lựa chọn những gì phù hợp với bản thân và gia đình…Tất cả những việc này đều nhằm tạo ra được xã hội tự do, dân chủ và độc lập nhưng vẫn tuân theo những nguyên tắc chung.
Về chính trị, nền chính trị nhìn chung dưới sự lãnh đạo của tài tình của giai cấp công nhân, của Đảng và nhà nước cùng với tư tưởng Mac- Lênin mà trên các lĩnh vực xã hội đều thực hiện quyền lực của nhân dân, thể hiện qua các quyền làm chủ, dân chủ, quyền con người, thỏa mãn ngày càng cao hơn những nhu cầu và lợi ích của nhân dân.
Người dân được biết và bàn về những vấn đề có liên quan đến vận mệnh quốc gia, đến nơi sinh sống và công tác của họ. Và Đảng và Nhà nước ta chính là những chủ thể lắng nghe và tạo điều kiện cho người dân thực hiện quyền lực của mình. Công tác tham gia bầu cử luôn được công khai và minh bạch, đây chính là một trong những phương thức giúp người dân thực hiện được quyền lực của mình. Bên cạnh đó, hoạt động giám sát cũng được nâng cao, nhân dân chính là những chủ thế giám sát và đưa ra những ý kiến, quan điểm thiết thực và hiệu quả nhất. Vì họ chính là những người “đang và đã sử dụng dịch vụ này”, chính vì vậy lấy ý kiến của nhân dân để bổ sung, sửa đổi chính là những gì mà Đảng và Nhà nước ta mong muốn nhất.
Vì vậy, nhìn chung nhân dân chính là một chủ thể mà tất cả những hoạt động, mọi vấn đề phát sinh trong đời sống xã hội đều phải lấy ý kiến của nhân dân làm gốc, là kim chỉ nam cho mọi hoạt động. Đảng và Nhà nước ta cần khắt phục và tạo điều kiện thuận lợi cho nhân dân thực hiện được tốt các quyền lợi của mình.
4. Chủ trương xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa
Là một cách thức tổ chức thiết chế chính trị xã hội, lại là khát vọng muôn thuở của con người, dân chủ đã xuất hiện từ xa xưa. Thời Hy Lạp cổ đại đã dùng từ Demokratina có nghĩa là dân chủ, quyền lực của nhân dân. Dân chủ là một phàm trù lịch sử, biến đổi và phát triển không ngừng cả về nhận thức và thực hành trong từng giai đoạn phát triển của xã hội loài người.
Theo C.Mác và Ph.Ăngghen, dân chủ là một phương tiện tất yếu để con người đạt tới tự do, giải phóng toàn diện những năng lực vốn có của mỗi cá nhân, tức quyền con người được bảo đảm và thực hiện trọn vẹn; để khi ấy, con người sẽ từ “vương quốc tất yếu” sang “vương quốc tự do”. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin thường sử dụng khái niệm dân chủ trên nhiều phương diện khác nhau của xã hội. Khái niệm dân chủ như một cách thức nhà nước hay một chính thể dân chủ; dân chủ là vấn đề quyền lợi của nhân dân theo nghĩa rộng; dân chủ là nguyên tắc trong quản lý – tổ chức; dân chủ là khái niệm về tư tưởng, tinh thần dân chủ.
Với quan niệm dân chủ nghĩa là dân là chủ và dân làm chủ, Hồ Chí Minh không chỉ đặt nhân dân lên vị thế chủ thể xã hội, mà còn nói rõ mối quan hệ mật thiết, không thể tách rời giữa vị thế chủ thể xã hội của nhân dân với hành động làm chủ xã hội của nhân dân. Người khẳng định: “Dân chủ là của quý báu nhất của nhân dân”, là lợi ích thiết thực của nhân dân, là động lực thúc đẩy nhân dân hành động vì đất nước, vì dân tộc. Với Hồ Chí Minh, dân chủ là động lực không chỉ cho những thành công của cách mạng giải phóng dân tộc, mà cả cho những thành công trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội trên đất nước Việt Nam.
Ở Việt Nam hiện nay, qua gần một thế kỷ lãnh đạo nhân dân Việt Nam giành thắng lợi trọn vẹn trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước và thành công trong công cuộc xây dựng đất nước đi lên chủ nghĩa xã hội, được toàn thể nhân dân tin tưởng. Đảng Cộng sản Việt Nam là đảng duy nhất cầm quyền là một lẽ đương nhiên. Đảng lấy chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản. Việt Nam không có tam quyền phân lập mà có sự thống nhất, phân công và phối hợp kiểm soát giữa ba đơn vị lập pháp, hành pháp và tư pháp. Nhà nước Việt Nam là Nhà nước pháp quyền vì Hiến pháp và pháp luật là tối thượng. Cơ chế vận hành thể chế chính trị của Việt Nam dựa trên nền tảng thống nhất giữa Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị xã hội; Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ. Việt Nam chủ trương xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, tức là nền dân chủ mà ở đó tất cả quyền lực của Nhà nước thuộc về nhân dân; pháp luật của Nhà nước vì lợi ích của nhân dân.
Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Dân chủ xã hội chủ nghĩa là dân chủ của đại đa số nhân dân, gắn với quyền dân chủ của nhân dân trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, được pháp luật bảo đảm dưới sự lãnh đạo của Đảng; là cách thức thể hiện quyền tự do, bình đẳng của công dân, xác định nhân dân là chủ thể của quyền lực. Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước. Nhà nước tôn trọng và bảo đảm toàn bộ các quyền của con người, quyền của công dân như quyền tự do cá nhân, tự do báo chí, hội họp, đi lại, tự do tín ngưỡng, tôn giáo và không tín ngưỡng, tôn giáo, quyền bất khả xâm phạm thân thể và quyền nhà ở, nghỉ ngơi, học hành… Dân chủ gắn liền với kỷ luật, kỷ cương, quyền và nghĩa vụ công dân do Hiến pháp và pháp luật quy định. Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng pháp luật, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Cốt lõi của dân chủ xã hội chủ nghĩa là khẳng định quyền lực của nhân dân, là giải quyết mối quan hệ giữa quyền và lợi ích, quyền và nghĩa vụ, lợi ích và trách nhiệm.