Giới thiệu về hợp đồng quyền chọn trong chứng khoán phái sinh

Ngoài cổ phiếu, thị trường chứng khoán còn có các công cụ tài chính khác hỗ trợ Nhà đầu tư (NĐT) sinh lợi nhuận, điển hình phải kể đến sản phẩm Chứng khoán phái sinh (CKPS) – công cụ tài chính còn mới mẻ với đa phần NĐT F0. Hãy cùng LVN Group đi nghiên cứu về hợp đồng quyền chọn trong chứng khoán phái sinh, qua nội dung trình bày dưới đây

1. Chứng khoán phái sinh là gì?

Theo khoản 9 Điều 4 Luật Chứng khoán 2019, “Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng, bao gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn, trong đó xác nhận quyền, nghĩa vụ của các bên đối với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định trong khoảng thời gian hoặc vào ngày đã xác định trong tương lai.”

Thị trường chứng khoán phái sinh là nơi trao đổi, giao dịch, mua/bán chứng khoán phái sinh (các công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng), hoạt động hợp pháp dưới sự quản lý của pháp luật và Nhà nước.

Ví dụ về chứng khoán phái sinh:

Bạn là nông dân trồng lúa, giá gạo ở thời gian hiện tại (1/4) khi chưa tới vụ thu hoạch là vào khoảng 15.000đ/kg, khá cao so mọi năm.

Với kinh nghiệm lâu năm của mình bạn biết rằng giá gạo nhiều khả năng sẽ giảm trong tương lai khi vào chính vụ thu hoạch, điều đó đồng nghĩa với việc bạn sẽ phải bán giá thấp hơn và làm lợi nhuận suy giảm.

Do đó, để tránh rủi ro bị giảm giá bạn sẽ ký 1 hợp đồng tương lai với người mua rằng tới thời gian điểm thu hoạch (30/4) sẽ giao hàng cho anh ta với giá 15.000đ/kg, bất chấp giá gạo lúc đó diễn biến thế nào.

Đây chính là những sản phẩm phái sinh sơ khai nhất của thị trường hàng hóa mà sau này được giới “đầu cơ” sử dụng như một công cụ để tìm kiếm lợi nhuận.

Nếu bạn không phải là nông dân trồng lúa, bạn chẳng có hạt gạo nào để giao cho người mua tại thời gian thu hoạch.

Tuy nhiên bạn vẫn có thể ký hợp đồng tương lai với người mua và sau đó mua lại gạo trên thị trường để giao ở thời gian 30/4.

Khi này bạn muốn tham gia thị trường phái sinh đơn giản chỉ là vì bạn tin rằng giá gạo sẽ giảm trong tương lai và bạn muốn kiếm lời dựa trên khoản chênh lệch đó chứ không phải để giảm thiểu rủi ro giảm giá.

2. Các loại chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh bao gồm 4 loại chính:

• Hợp đồng kỳ hạn: là một thỏa thuận giữa hai bên tham gia để mua và bán một loại tài sản ở một thời gian nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước ngay ở thời gian hiện tại.
• Hợp đồng tương lai: là hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán.
• Hợp đồng quyền chọn: Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền, nhưng không có nghĩa vụ, mua hoặc bán một loại tài sản cơ sở tại một thời gian nhất định trong tương lai theo mức giá được xác định trước. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền. Hợp đồng quyền chọn bao gồm quyền chọn mua và quyền chọn bán.
• Hợp đồng hoán đổi: Hợp đồng hoán đổi là một thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ các công cụ tài chính trong tương lai. Hợp đồng sẽ quy định rõ thời gian hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể.

3. Hợp đồng quyền chọn trong chứng khoán phái sinh

Hợp đồng quyền chọn (Option Contract) là thỏa thuận cho phép nhà đầu tư sở hữu quyền mua/bán một loại hàng hóa nhất định. Trong loại hợp đồng này, người sở hữu sẽ có quyền mua hoặc bán hàng hóa với mức giá thỏa thuận, giao dịch được thực hiện ở trong một thời gian nhất định trước khi hợp đồng hết hạn.

Hàng hóa trong Option contract có thể là: Cổ phiếu, trái phiếu, tiền tệ hay các cặp chỉ số tài chính… Đây là một sản phẩm đầu tư phái sinh, mang lại quyền nhưng không có nghĩa vụ thực hiện giao dịch.

Dựa trên nhiều yếu tố, hợp đồng quyền chọn được phân thành nhiều loại với đặc điểm khác nhau. Căn cứ như:

• Phân loại theo thời gian thực hiện hợp đồng: Kiểu Mỹ hoặc kiểu châu Âu.
• Phân loại theo tài sản cơ sở: Hàng hóa, tiền tệ, lãi suất, hợp đồng tương lai, cổ phiếu/trái phiếu/chỉ số cổ phiếu.

Nhưng về cơ bản, hợp đồng quyền chọn sẽ được chia thành 2 loại: Hợp đồng quyền chọn mua và bán.

Trong chứng khoán phái sinh, hợp đồng quyền chọn được chia thành hai quyền chính là quyền chọn mua (Call Option) và quyền chọn bán (Put Option).

3.1 Quyền chọn mua (Call Option)

Trong quyền chọn này, người mua sẽ phải trả cho người bán một khoản phí. Đây được gọi là phí quyền chọn (premium). Người mua quyền chọn này sẽ có quyền được mua một lượng cổ phiếu nhất định theo mức giá được thỏa thuận.

Người bán quyền chọn mua sẽ nhận được tiền phí. Do đó, bên bán phải có trách nhiệm bán đi một lượng cổ phiếu theo giá đã thỏa thuận ban đầu khi người mua thực hiện quyền.

3.2 Quyền chọn bán (Put Option)

Tương tự quyền chọn mua, trong quyền chọn bán thì người mua cũng phải trả người bán phí quyền chọn. Khi này, người mua quyền chọn bán sẽ có quyền bán một lượng cổ phiếu nhất định theo mức giá đã được thỏa thuận ban đầu.

Ngược lại, người bán quyền chọn sẽ nhận được tiền phí. Vậy nên, bên bán phải có trách nhiệm mua một lượng cổ phiếu từ người mua quyền chọn theo mức giá đã được thỏa thuận ban đầu.

3.3 Yếu tố cấu thành nên sản phẩm hợp đồng quyền chọn

Hợp đồng quyền chọn có nhiều loại, với các yếu tố cấu thành khác nhau. Dưới đây là các yếu tố cấu thành nên một hợp đồng quyền chọn mà nhà đầu tư cần nắm rõ:

• Tài sản cơ sở: được hình thành dựa trên tài sản đảm bảo (Cổ phiếu, tiền tệ, trái phiếu, chỉ số, lãi suất…). Đặc điểm tài sản cơ sở hợp đồng quyền chọn không được chuẩn hóa về số lượng, khối lượng hay chất lượng như hợp đồng tương lai.
• Thời điểm xác định trong tương lai: Ngày đáo hạn được thỏa thuận trước đó.
• Giá thỏa thuận: Mức giá giao dịch trong tương lai của hợp đồng cơ sở được ấn định trước, tại thời gian ký kết hợp đồng.
• Kỳ hạn hợp đồng: Thời gian từ ngày ký kết đến ngày đáo hạn hợp đồng quyền chọn.

3.4 Thuật ngữ liên quan đến hợp đồng quyền chọn nhà đầu tư cần biết

Trong giao dịch hợp đồng quyền chọn, nhà đầu tư cần hiểu các thuật ngữ liên quan để không bị nhầm lẫn. Dưới đây là một số thuật ngữ cơ bản cần lưu ý:

• Phát hành chọn: Hoạt động bán hợp đồng quyền chọn (phát hành quyền chọn khi có chứng khoán cơ sở – quyền chọn có đảm bảo hoặc không có chứng khoán cơ sở – quyền chọn khống).
• Phí quyền chọn/giá quyền chọn: Mức phí mà người bán quyền trả cho người mua để đổi lấy quyền chọn mua/bán.
• Giá thực thi quyền: Mức giá mà tại đó quyền chọn được bán hoặc được mua.
• Ngày đáo hạn: Ngày mà ngay sau đó, quyền chọn sẽ quyền giá trị.

3.5 Hợp đồng quyền chọn giao dịch trên thị trường nào?

Hiện tại, sản phẩm chứng khoán phái sinh này sẽ giao dịch trên 2 thị trường chính:

• Giao dịch trên thị trường tập trung: Tính minh bạch của thị trường tập trung cao, các thông tin về giá cả, dữ liệu rõ ràng vào cuối ngày. Hợp đồng quyền chọn sẽ được chuẩn hóa về quy mô, số lượng, chất lượng hàng hóa. Giao dịch trên thị trường tập trung, giúp hợp đồng quyền chọn có tính thanh khoản cao hơn, dễ chuyển nhượng giữa các nhà đầu tư.
• Giao dịch trên thị trường phi tập trung: Hợp đồng quyền chọn lúc này sẽ là thỏa thuận của 2 bên mua bán, không có sự can thiệp của bên trung gian thứ 3. Tính linh hoạt của sản phẩm chứng khoán phái sinh này trên thị trường phi tập trung khá cao, thông tin không được niêm yết cụ thể trên sàn. Khả năng thanh khoản của hợp đồng trên thị trường này cũng khá thấp. Số lượng giao dịch thấp, chỉ chiếm 2% tổng khối lượng giao dịch trên toàn thế giới.

Tại Việt Nam, hiện chỉ có hợp đồng tương lai là sản phẩm chứng khoán phái sinh được niêm yết. Tài sản cơ sở của hợp đồng quyền hiện nay chọn chủ yếu là: Ngoại hối và ngoại tệ. Giao dịch hợp đồng quyền chọn tại nước ta vẫn còn mang tính nhỏ lẻ, chủ yếu thực hiện tại thị trường phi tập trung.

4. Đánh giá ưu – nhược điểm của giao dịch hợp đồng quyền chọn 

Giao dịch hợp đồng quyền chọn chưa thực sự phổ biến trên thị trường Việt Nam. Hiểu những ưu – nhược điểm của sản phẩm chứng khoán phái sinh này sẽ giúp nhà đầu tư có sự chuẩn bị, có chiến lược giao dịch hiệu quả.

4.1 Ưu điểm của hợp đồng quyền chọn 

• Nhà đầu tư sẽ có nhiều thời gian phân tích về xu hướng, biến động giá của hàng hoá. Khoảng thời gian từ lúc mua đến lúc đáo hạn khá dài, sẽ giúp nhà đầu đánh giá xu hướng biến động giá của hàng hoá đó thế nào, từ đó quyết định mua hay bán.
• Giao dịch hợp đồng quyền chọn kết hợp, cho phép nhà đầu tư tối ưu mức lợi nhuận cao nhất khi giao dịch. Nếu biến động giá diễn biến đúng xu hướng mà người chơi dự đoán. Thông qua việc bán quyền chọn, nhà đầu tư có thể thu lại mức lợi nhuận kép, tối ưu lợi nhuận.
• Option contract là công cụ bảo hiểm, giảm thiểu rủi ro khi đầu tư cổ phiếu. Nhà đầu tư chọn mua quyền chọn bán, trong trường hợp giá cổ phiếu đi ngược với dự đoán ban đầu. Khi này, lợi nhuận từ quyền chọn bán mang lại, sẽ giảm thiểu tổn hại do cổ phiếu đang nắm giữ xuống giá.
• Cho phép nhà đầu tư hưởng lợi từ biến động giá chứng khoán mà không cần thanh toán hết toàn bộ giá trị chứng mã chứng khoán đó.

4.2 Hạn chế của hợp đồng quyền chọn

• Hợp đồng quyền chọn khá phức tạp, nếu nhà đầu tư không hiểu rõ đặc điểm, ứng dụng kết hợp loại hợp đồng phù hợp, sẽ dễ gây tổn thất lớn.
• Hợp đồng quyền chọn được mua nhiều so với dự kiến, bởi các thành phần đầu cơ. Khi này, tình trạng đầu cơ sẽ gây biến động vượt ngưỡng biên độ dự kiến của giá chứng khoán.
• Giao dịch tại Việt Nam chủ yếu trên thị trường phi tập trung. Do vậy, tính thanh khoản của hợp đồng quyền chọn khá thấp.

5. Lưu ý cần thiết khi thực hiện hợp đồng quyền chọn

Thực hiện giao dịch hợp đồng quyền chọn tại Việt Nam chưa thực sự phổ biến. Giao dịch sản phẩm phái sinh này cũng có những ưu – nhược điểm riêng. Nhà đầu tư cần nắm rõ một số lưu ý cần thiết khi giao dịch, đầu tư:

• Nhà đầu tư cần phân tích kỹ thị trường, đánh giá tiềm năng tăng trưởng, biến động giá của tài sản một cách chính xác. Bạn cần cập nhật thông tin báo cáo tài chính, biến động, sự kiện thị trường… Từ đó đưa ra dự đoán về khả năng tăng – giảm giá, chọn loại quyền chọn phù hợp.
• Nhà đầu tư cần tỉnh táo, để bỏ quyền chọn kịp thời, khi biến động giá không đi theo đúng dự đoán ban đầu. Khi này, việc cắt lỗ bằng cách bỏ quyền chọn sẽ giúp người sở hữu chỉ lỗ 1 khoản nhỏ.
• Nhà đầu tư cần lưu ý, hợp đồng quyền chọn bị đầu cơ có thể ảnh hưởng đến giá cổ phiếu. Do vậy, nhà đầu tư cần thực hiện các phân tích kỹ thuật chính xác, nhận định giá chứng khoán để linh hoạt chọn quyền chọn phù hợp.
• Nhà đầu tư có thể chọn nắm giữ cả hai loại quyền chọn mua và quyền chọn bán. Đây là một chiến lược giúp đảm bảo an toàn cho đầu tư chứng khoán, gia tăng lợi nhuận tối đa, nếu không chắc chắn về xu hướng biến động giá.
• Trường hợp mua quyền chọn mua và giá cổ phiếu cao hơn giá thực hiện, nhà đầu tư nên cân nhắc bán cổ phiếu để thu lợi nhuận. Tránh tâm lý chờ đợi để giá tăng cao hơn nữa, nguy cơ thị trường bị đầu cơ là rất lớn.
• Trường hợp mua quyền chọn bán và giá cổ phiếu hiện tại thấp hơn giá thực hiện, người sở hữu quyền chọn có thể thỏa thuận bán cổ phiếu cao hơn giá thực hiện để thu lợi nhuận. Mức lợi nhuận này sẽ là chênh lệch giá cổ phiếu hiện tại và giá thực hiện, cộng với phí quyền chọn.