Khái quát về phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người

Đặt người dân vào trung tâm của quá trình hoạch định và thực thi chính sách trở thành nguyên tắc của quá trình chính sách nói chung và chính sách phát triển nói riêng. Tiếp cận quyền con người trong hoạch định chính sách cũng là một nội dung rất cần thiết của quá trình thể chế hóa các cam kết quốc tế mà các quốc gia theo đuổi. Vậy Phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người được quy định thế nào? Hãy cùng LVN Group nghiên cứu qua nội dung trình bày dưới đây!

1. Khái quát về phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người

Quyền con người là một trong ba trụ cột chính của Liên Hợp quốc, bên cạnh hòa bình – an ninh và phát triển. Quyền con người cũng là chủ đề lớn xuyên suốt trong các mối quan hệ quốc tế và là trọng tâm trong hoạch định chính sách phát triển ở các quốc gia trên thế giới.

Từ khi thành lập (năm 1945) và đặc biệt trong hơn hai thập kỷ trở lại đây, Liên Hợp quốc luôn hoan nghênh mọi sáng kiến nhằm đưa những chuẩn mực của quyền con người (được ghi nhận trong các văn kiện quốc tế cơ bản về quyền con người) trở thành hiện thực trên phạm vi toàn cầu. Một trong những sáng kiến đó là áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người trong hoạch định chính sách phát triển. Năm 1997, khi khởi xướng chương trình cải cách tổ chức và hoạt động của Liên Hợp quốc, Tổng thư ký Liên Hợp quốc đã chính thức kêu gọi đưa nội dung quyền con người vào tất cả các hoạt động của Liên Hợp quốc. Hưởng ứng lời kêu gọi của Tổng thư ký Liên Hợp quốc, các tổ chức trực thuộc Liên Hợp quốc đã bắt đầu lồng ghép phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người vào trong các hoạt động thực tiễn của mình từ cuối những năm 1990 đến nay. Kể từ thời gian đó, nhiều quốc gia trên thế giới cũng đẩy mạnh áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người, và coi quyền con người là trọng tâm trong hoạch định và thực thi các chính sách phát triển quốc gia.

Trên phương diện lý luận, quan điểm do Liên Hợp quốc (thông qua Văn phòng Cao ủy Liên Hợp quốc về quyền con người) đưa ra về phương pháp tiếp cận dựa trên cơ sở quyền con người (Human Rights-Based Approach, thường được viết tắt là HRBA) được xem là quan niệm chính thống, tương đối toàn diện và thường được trích dẫn rộng rãi. Theo đó, phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người được hiểu là: “…một khung khái niệm đối với quá trình phát triển con người dựa trên những tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người và được thực hiện nhằm hướng tới mục tiêu thúc đẩy và bảo vệ các quyền con người”.

Quan niệm trên cho thấy, tiếp cận dựa trên quyền con người nhằm mục đích bảo đảm các quyền con người cụ thể theo hướng cân bằng ở hai yếu tố: Nội dung quyền con người và cách thức thực thi quyền con người. Điều này có nghĩa là, phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người không chỉ quan tâm tới việc đạt được những mục tiêu đề ra, mà còn chú trọng tới những quy trình, cách thức lựa chọn để đạt được những mục tiêu đó. Bên cạnh đó, phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người “lấy các tiêu chuẩn về quyền con người làm cơ sở để xác định kết quả mong đợi và lấy các nguyên tắc về quyền con người làm điều kiện, khuôn khổ cho quá trình đạt được kết quả đó”.

2. Ý nghĩa của phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người

Ý nghĩa cần thiết nhất của việc áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người trong hoạch định các chính sách phát triển là ở chỗ tập trung vào quyền lợi của các nhóm người dễ bị tổn thương trong xã hội và đặc biệt là những nhóm có nguy cơ bị gạt ra ngoài lề. Bởi lẽ, họ là những đối tượng ở vào vị thế thiệt thòi hay nói cách khác là yếu thế trên nhiều phương diện như kinh tế, văn hóa, xã hội và khó khăn hơn các nhóm xã hội khác trong việc tiếp cận và thụ hưởng những thành quả do các chính sách phát triển của nhà nước mang lại. Vì vậy, trong hoạch định và thực thi chính sách phát triển, cần nâng cao sự hiểu biết của các đơn vị nhà nước về các mối quan hệ giữa quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm giữa các bên vì mục tiêu phát triển và quyền con người. Tập trung vào các quyền của con người cũng có nghĩa là giúp cho các hoạt động của nhà nước trở nên bền vững và lâu dài hơn vì xét về bản chất của vấn đề, khi các quyền, lợi ích của người dân được thực hiện thì cũng chính là lúc nhà nước đạt được mục đích trong hoạt động quản lý của mình, bảo đảm thực hiện trách nhiệm quốc gia đối với các cam kết quốc tế về quyền con người.

Phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người trong hoạch định và thực hiện chính sách, chương trình phát triển là cách tiếp cận khẳng định các quyền, lợi ích và tự do vốn có của các chủ thể hưởng quyền (rights holders), đồng thời chỉ ra nghĩa vụ, trách nhiệm pháp lý tương ứng của các chủ thể có nghĩa vụ (duty bearers). Chủ thể hưởng quyền là cá nhân, công dân, các nhóm xã hội dễ bị tổn thương trong xã hội, còn chủ thể có nghĩa vụ là nhà nước, cán bộ công chức, viên chức trong đơn vị công quyền, đơn vị gửi tới dịch vụ công, các tổ chức, tập đoàn xuyên quốc gia, doanh nghiệp, v.v.. Chủ thể có nghĩa vụ phải tôn trọng, bảo đảm và thực thi quyền con người của các chủ thể hưởng quyền.

3. Nguyên tắc áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người

Mối quan hệ giữa chủ thể hưởng quyền và chủ thể có nghĩa vụ chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi việc áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người trong hoạch định chính sách phát triển phải dựa trên các nguyên tắc sau: (i) Tính hợp pháp trong việc ra các quyết định; (ii) Tính minh bạch trong thực hiện chương trình, kế hoạch, chính sách; (iii) Trách nhiệm giải trình của chủ thể có nghĩa vụ; (iv) Trao quyền cho nhóm xã hội dễ bị tổn thương, nhóm dễ bị gạt ra ngoài lề; (v) Bảo đảm có sự tham gia của các chủ thể hưởng quyền trong quá trình hoạch định và thực hiện các chính sách; (vi) Bình đẳng, không phân biệt đối xử.

Căn cứ hơn, việc áp dụng phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách phát triển phải thể hiện được những nội dung căn bản như:

Một là, sử dụng các chuẩn mực và nguyên tắc cơ bản về quyền con người trong quá trình xây dựng, thực thi và đánh giá kết quả của các chương trình và dự án phát triển.

Hai là, phân tích, đánh giá năng lực của các chủ thể liên quan, nâng cao năng lực của chủ thể hưởng quyền và tính chịu trách nhiệm của chủ thể có nghĩa vụ thực hiện quyền.

Ba là, làm rõ mối quan hệ giữa chủ thể hưởng quyền và chủ thể có nghĩa vụ thực hiện quyền. Tiếp cận dựa trên quyền đòi hỏi xác định rõ vai trò của các bên và nhấn mạnh trách nhiệm của bên phải thực hiện quyền một cách công khai, minh bạch và không có sự phân biệt đối xử.

Bốn là, quan tâm đến các nhóm dễ bị tổn thương, đặc biệt là nhóm dễ bị loại ra khỏi quá trình phát triển khi muốn đạt kết quả của chương trình, dự án, chính sách.

Hiện nay, có nhiều cách tiếp cận khác nhau trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách. Bên cạnh tiếp cận dựa trên quyền con người, còn có những cách tiếp cận khác như cách tiếp cận nhân ái (Charity Approach – CA), tiếp cận dựa trên nhu cầu (Needs Approach – NA), tiếp cận sáng tạo (Innovative Approach), tiếp cận tích cực (Positive Approach)… Mỗi cách tiếp cận đều có những mặt tích cực và nhược điểm riêng. So với các cách tiếp cận khác, tiếp cận dựa trên quyền con người có nhiều ưu thế hơn, góp phần giúp quá trình hoạch định và thực thi chính sách đạt hiệu quả cao trong thực tiễn.

Thứ nhất, nếu tiếp cận theo/dựa trên nhu cầu nhấn mạnh vào các nhu cầu xã hội, tập trung vào việc xem xét những nhu cầu, đòi hỏi đặt ra, từ đó đề ra các biện pháp giải quyết theo hướng gửi tới những lợi ích nhằm đáp ứng nhu cầu thì tiếp cận dựa trên quyền con người lại lấy con người làm trung tâm để xem xét, giải quyết vấn đề. Do đó, tiếp cận dựa trên quyền con người là cách tiếp cận hiệu quả trong việc thúc đẩy sự phát triển mối quan hệ giữa quyền con người và phát triển.

Thứ hai, tiếp cận dựa trên quyền con người có cơ sở bảo đảm thực hiện vững chắc hơn so với tiếp cận dựa trên nhu cầu và tiếp cận dựa trên từ thiện/lòng nhân ái.

Thứ ba, tiếp cận dựa trên quyền đáp ứng các quyền cơ bản của con người, bảo đảm các nền tảng ổn định cho sự phát triển con người, do đó mang tính đạo đức, nhân văn, công bằng và bình đẳng xã hội.

Thứ tư, tiếp cận dựa trên quyền con người giải quyết mối quan hệ giữa các chủ thể hưởng quyền và chủ thể có nghĩa vụ một cách thẳng thắn, thực tiễn và hợp lý.

Trên đây là Phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người mà LVN Group muốn giới thiệu đến quý bạn đọc. Hi vọng nội dung trình bày sẽ hỗ trợ và giúp ích cho quý bạn đọc về vấn đề này!