Bộ luật dân sự sửa đổi (BLDS năm 2015) đã được thông qua tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XIII ngày 24-11-2015, gồm 27 chương, 689 điều, Bộ luật có hiệu lực từ ngày 01/01/2017, thay thế Bộ luật Dân sự năm 2005. Trong quá trình thực hiện áp dụng pháp luật dân sự vào thực tiễn nhận thấy Bộ luật Dân sự có nhiều ưu điểm, nhược điểm nhất định. Luật LVN Group xin gửi đến quý bạn đọc nội dung trình bày: “Ưu nhược điểm của bộ luật dân sự 2015”.
1. Ưu điểm của Bộ luật Dân sự năm 2015
BLDS năm 2015 được xây dựng trên nguyên tắc:
Tất cả quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân được Hiến pháp và pháp luật công nhận đều được tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm thực hiện và chỉ có thể bị hạn chế theo hướng dẫn của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng. Để thống nhất về nhận thức và áp dụng pháp luật, Bộ luật quy định, Tòa án không được từ chối yêu cầu giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do không có điều luật để áp dụng; trong trường hợp này, quy định về áp dụng tập cửa hàng, tương tự pháp luật, nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự và lẽ công bằng được áp dụng để xem xét, giải quyết.
Về xác lập, thực hiện và bảo vệ quyền dân sự:
BLDS năm 2015 quy định, cá nhân, pháp nhân thực hiện quyền dân sự theo ý chí của mình nhưng không được trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự và không được vượt quá giới hạn thực hiện quyền dân sự được quy định tại Bộ luật này. Cá nhân, pháp nhân không được lạm dụng quyền dân sự để gây tổn hại cho người khác; vi phạm các nghĩa vụ về nhân thân, tài sản của mình theo hướng dẫn của Bộ luật này, luật khác có liên quan; hạn chế cạnh tranh hoặc để thực hiện mục đích khác trái pháp luật.
Tòa án, đơn vị có thẩm quyền khác có trách nhiệm bảo vệ quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân. Với quy định “Tòa án không được từ chối yêu cầu giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do không có điều luật để áp dụng” là phương thức bảo đảm quyền khởi kiện, làm cho các chủ thể có quyền khởi kiện có đủ những điều kiện cần thiết, chắc chắn để thực hiện được trên thực tiễn quyền khởi kiện nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình trước Tòa án.
Về quyền nhân thân của cá nhân:
Quyền nhân thân của cá nhân được cụ thể hóa trọn vẹn nhằm xác định tư cách chủ thể của cá nhân trong quan hệ dân sự được quy định trong Hiến pháp và Điều ước Quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Vấn đề xác định lại giới tính đã được ghi nhận tại Điều 37 BLDS năm 2015 : “Việc chuyển đổi giới tính được thực hiện theo hướng dẫn của luật. Cá nhân đã chuyển đổi giới tính có quyền, nghĩa vụ đăng ký thay đổi hộ tịch theo hướng dẫn của pháp luật về hộ tịch; có các quyền nhân thân phù hợp với giới tính được chuyển đổi theo hướng dẫn của Bộ luật này và luật khác có liên quan”.
Về tài sản và quyền sở hữu:
Để bảo đảm tính bao quát, minh bạch, công khai, huy động và phát huy được hết các nguồn lực vật chất trong xã hội, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định về tài sản bao gồm bất động sản và động sản; tài sản có thể là vật, tiền, giấy tờ có giá, quyền tài sản đối với các đối tượng sở hữu trí tuệ và các quyền tài sản khác.
Việc xác lập quyền sở hữu và vật quyền khác có hiệu lực kể từ thời gian bên có quyền hoặc người uỷ quyền hợp pháp của họ được trực tiếp nắm giữ, chi phối tài sản, trừ trường hợp luật hoặc hợp đồng có quy định khác; Trường hợp tài sản đã được chuyển giao trước thời gian hợp đồng được giao kết thì quyền sở hữu và vật quyền khác được xác lập kể từ thời gian hợp đồng có hiệu lực, trừ trường hợp luật hoặc hợp đồng có quy định khác; Trường hợp luật quy định việc chuyển giao vật phải được đăng ký tại đơn vị có thẩm quyền thì thời gian xác lập quyền sở hữu và vật quyền khác có hiệu lực kể từ thời gian đăng ký, trừ trường hợp luật khác có quy định khác; Trường hợp xác lập quyền sở hữu đối với hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản khi chưa được chuyển giao thuộc về bên có tài sản.
Về đảm bảo sự ổn định các giao lưu dân sự:
BLDS năm 2015 quy định, khi các bên giao dịch đã đáp ứng những điều kiện nhất định do luật dự liệu (một bên hoặc các bên đã thực hiện toàn bộ nghĩa vụ trong giao dịch) thì giao dịch dù có vi phạm về cách thức vẫn được Tòa án công nhận hiệu lực pháp lý, làm cơ sở để phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên; Quyền lợi của người thứ ba ngay tình còn được bảo vệ trong trường hợp “giao dịch dân sự vô hiệu nhưng tài sản đã được đăng ký tại đơn vị nhà nước có thẩm quyền, sau đó được chuyển giao hoặc được dùng để bảo đảm nghĩa vụ dân sự bằng một giao dịch khác cho người thứ ba ngay tình và người này căn cứ vào việc đăng ký đó mà xác lập, thực hiện giao dịch thì giao dịch đó không bị vô hiệu”.
Về trách nhiệm dân sự do không thực hiện đúng nghĩa vụ dân sự:
BLDS năm 2015 với nhiều quy định về trách nhiệm dân sự do không thực hiện đúng nghĩa vụ nhằm bảo đảm sự an toàn, thì cá nhân, pháp nhân không thực hiện đúng nghĩa vụ bị suy đoán là có lỗi và phải chịu trách nhiệm dân sự, trừ trường hợp chủ thể này có căn cứ được miễn trừ trách nhiệm do vi phạm nghĩa vụ theo hướng dẫn của Bộ luật dân sự.
2. Nhược điểm Bộ luật Dân sự năm 2015
Tại Chương IV về pháp nhân (Điều 74), BLDS 2015 chỉ nêu những điều kiện để một tổ chức được công nhận là pháp nhân, trong đó, các điều khác thuộc Chương IV cũng không hề đề cập đến một khái niệm rõ ràng rằng Pháp nhân là gì? So với BLDS 2005 đã hết hiệu lực thì BLDS 2015 vẫn không có đột phá mới về khái niệm pháp nhân. Mặt khác quy định về điều kiện của pháp nhân chưa một lần được áp dụng vì tổ chức nào là pháp nhân thì đã được luật chuyên ngành quy định trực tiếp. Dẫn đến việc các quy định về điều kiện công nhận pháp nhân chỉ mang tính hiệu lực trên giấy.
Việc phân loại pháp nhân thành pháp nhân thương mại và pháp nhân phi thương mại, tuy đã thể hiện cách tiếp cận mới của BLDS 2015 trên cơ sở có cân nhắc kinh nghiệm về pháp nhân của một số quốc gia trên thế giới, nhưng căn cứ phân biệt hai loại pháp nhân lại dựa vào việc lợi nhuận của pháp nhân thu được có chia cho các thành viên được không thì rất khó để phát hiện. “Chưa kể đến việc quy định nếu là pháp nhân thương mại thì lợi nhuận không chia cho các thành viên sẽ trở thành “rào cản” cho các pháp nhân phi thương mại pháp triển, khiến cho mục tiêu xã hội hóa các hoạt động công ích có thể trở nên xa vời, thiếu thực tiễn”. Thêm vào đó, việc phân loại như trên của nhà làm luật có vẻ như có sự nhầm lẫn, không phân biệt được giữa tìm kiếm lợi nhuận và việc sử dụng lợi nhuận kiếm được. Những tổ chức hoạt động vì tìm kiếm lợi nhuận nhưng lại sử dụng lợi nhuận đấy vào những mục đích công ích sẽ không nằm trong phạm vi điều chỉnh của luật. Ví dụ như các trường mầm mon tư thục, trường đại học tư lập,.. Hay có rất nhiều quỹ có tư cách pháp nhân hoạt động không vì mục đích lợi nhuận và để phục vụ các lợi ích công cộng như “quỹ tài chính công ngoài ngân sách nhà nước”, ví dụ Quỹ Bảo trì đường bộ, Quỹ Trợ giúp pháp lý Việt Nam, Quỹ Dịch vụ viễn thông công ích Việt Nam, Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia, Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia, Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam, Quỹ Phòng chống thiên tai, Quỹ Phòng chống tội phạm… Các quỹ này hoạt động phải bảo toàn vốn điều lệ và tự bù đắp chi phí quản lý, vì vậy nhiều quỹ được cho phép sử dụng nguồn vốn nhàn rỗi để đầu tư sinh lợi nhằm đáp ứng những yêu cầu đó.
Khoản 1 Điều 77 BLDS 2015 đòi hỏi khá nhiều điều khoản bắt buộc trong nội dung điều lệ của pháp nhân: nào là tên gọi; mục đích và phạm vi hoạt động; trụ sở chính; chi nhánh, văn phòng uỷ quyền nếu có; vốn điều lệ; uỷ quyền theo pháp luật; cơ cấu tổ chức; thể thức cử, bầu, bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức,… Mặc dù Bộ luật đã cố gắng để tạo điều kiện thuận lợi cho mọi cá nhân, pháp nhân điều có quyền thành lập pháp nhân mới, tuy nhiên nên hạn chế bớt những thủ tục nêu trên bởi với những pháp nhân đặc thù thì có những ngành Luật riêng điều chỉnh.
Đối với quy định về đăng ký pháp nhân,
về mặt lý thuyết, mục đích đăng ký pháp nhân là ghi nhận về mặt pháp lý vị trí của pháp nhân, trên cơ sở đó công nhận sự tham gia của pháp nhân trong các quan hệ dân sự với chủ thể khác. Việc đăng ký pháp nhân chính là căn cứ để bảo vệ quyền đối kháng với bên thứ ba. BLDS 2015 chỉ dành riêng một điều luật (cụ thể là Điều 82) cho việc thành lập và đăng ký pháp nhân. Nếu như pháp nhân có quyền tự chủ trong việc quyết định điều lệ của mình, được thành lập theo sáng kiến của cá nhân hoặc pháp nhân và một tổ chức được công nhận là pháp nhân khi được ghi tên trong sổ đăng ký thì rất khó khăn cho các đơn vị Nhà nước trong việc kiểm soát hoạt động của pháp nhân bởi Bộ luật không nêu rõ rằng pháp nhân trước khi đăng ký phải được sự chấp thuận của đơn vị nhà nước có thẩm quyền. Mặt khác điều luật cũng không đề cập đến thế nào là công bố công khai (ví dụ như công khai qua con đường báo chí hay cách thức nào khác).
BLDS 2015 còn một số hạn chế về vấn đề chấm dứt pháp nhân, cụ thể là chuyển đổi cách thức pháp nhân và chia pháp nhân. Chuyển đổi cách thức pháp nhân về bản chất không phải thành lập lại pháp nhân trên cơ sở pháp nhân được chuyển đổi, tức là sau khi chuyển đổi nó vẫn là pháp nhân chuyển đổi với cách thức kết cấu mới, sản nghiệp không thay đổi. Hơn nữa, pháp nhân chuyển đổi không bị ảnh hưởng đến quyền yêu cầu cũng như nghĩa vụ người thứ ba không bị chấm dứt hay thay đổi quyền yêu cầu đối với pháp nhân chuyển đổi. Điều này cho thấy việc thay đổi cách thức pháp nhân không chấm dứt pháp nhân. Tương tự đối với chia pháp nhân. Khái niệm chấm dứt pháp nhân chưa được thuyết phục, hợp lý.
3. Kiến nghị hoàn thiện Bộ luật Dân sự năm 2015
Để giải quyết vấn đề về khái niệm pháp nhân, BLDS nên quy định theo hướng đưa ra một khái niệm chung về pháp nhân sẽ giúp BLDS 2015 có những quy định khái quát hơn về chủ thể trong pháp luật dân sự Việt Nam, thay vì chỉ nêu các điều kiện của pháp nhân như hiện nay. Việc đưa ra khái niệm chung đồng thời giải quyết được thực tiễn là một chủ thể được coi là pháp nhân nhưng không đáp ứng được các điều kiện luật quy định (như trường hợp các công ty hợp danh, công ty con).
Với vấn đề phân loại pháp nhân, có thể kiến nghị rằng việc phân chia pháp nhân theo tiêu chí phân mục đích hoạt động chính sẽ hợp lý hơn… theo đó “Pháp nhân phi thương mại hoạt động với mục đích chính là hoạt động công ích, tự chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình hoặc do mình quản lý”, “Pháp nhân thương mại là pháp nhân có mục đích lợi nhuận”; pháp nhân vừa có mục đích hoạt động công ích, vừa có mục đích lợi nhuận thì phần kinh doanh có lợi nhuận sẽ được áp dụng các quy định như pháp nhân thương mại để tránh trường hợp một số doanh nghiệp công ích lợi dụng các ưu đãi của Nhà nước để thực hiện các hoạt động kinh doanh có lợi nhuận nhưng lại được hưởng các quy hình phạt chính, thuế như loại hình kinh doanh phi lợi nhuận.
Để tạo điều kiện thuận lợi cho mọi cá nhân, pháp nhân đều có quyền thành lập pháp nhân thì BLDS 2015 nên xem xét đến việc loại bỏ bớt một số điều lệ bắt buộc không cần thiết. Mặt khác, với nhược điểm về quy định đăng ký pháp nhân, kiến nghị đưa ra là cần dựa trên tình hình thực tiễn hoạt động và mục đích hoạt động của pháp nhân để xác định nội dung quy định về thành lập và đăng ký pháp nhân sao cho hợp lý và để nhà nước thực hiện hoạt động quản lý được dễ dàng.
4. Dịch vụ tư vấn luật LVN Group
Trên đây là thông tin về Ưu nhược điểm của bộ luật dân sự 2015 mà Công ty Luật LVN Group gửi đến quý bạn đọc tham khảo. Nếu cần cung cấp thêm thông tin chi tiết quy định về dân sự, quý khách vui lòng truy cập trang web: https://lvngroup.vn để được trao đổi cụ thể.