Kính chào công ty luật LVN Group. Tôi có một thấc mắc liên quan đến nội dung quyết định hình phạt đối với người phạm tội mong được Luật sư của LVN Group giải đáp. Cụ thể đó là: Khi quyết định hình phạt cần phải căn cứ vào những nội dung nào?

Rất mong nhận được tư vấn của Luật sư của LVN Group. Xin chân thành cảm ơn!

(Ngọc Bích – Hà Tĩnh)

>> Luật sư tư vấn pháp luật Hình sự, gọi: 1900.0191

 

Trả lời:

1. Quyết định hình phạt là gì?

Quyết định hình phạt là sự lựa chọn loại hình phạt và xác định mức hình phạt cụ thể trong phạm vi luật định để áp dụng đối với người phạm tội cụ thể.

 

2. Các căn cứ quyết định hình phạt

Các căn cứ quyết định hình phạt là những đòi hỏi cơ bản có tính nguyên tắc do luật hình sự quy định hoặc do giải thích luật mà có, buộc Tòa án phải tuân theo khi quyết định hình phạt đối với người thực hiện tội phạm.

Điều 45  Bộ luật hình sự năm 2015 (Bộ luật hình sự sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định về căn cứ quyết định hình phạt như sau:

“Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật này, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự.”

Như vậy, theo quy định của Điều 45 Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 thì các căn cứ quyết định hình phạt bao gồm:

1) Các quy định của Bộ luật hình sự;

2) Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội;

3) Nhân thân người phạm tội;

4) Các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự.

Để có thể áp dụng chính xác những căn cứ trên đây khi quyết định hình phạt, đòi hỏi phải nhận thức đúng nội dung, bản chất, ý nghĩa pháp lý của từng căn cứ, cũng như mối liên hệ giữa các căn cứ này với nhau. Các căn cứ trên vừa có tính độc lập tương đối, lại vừa có mối liên hệ tác động qua lại lẫn nhau, bổ sung cho nhau tạo thành một thể thống nhất, đó là cơ sở pháp lý mà Tòa án phải tuân thủ khi quyết định hình phạt.

 

2.1. Căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự

Đây là một căn cứ có tính bao trùm, căn cứ này bảo đảm cho việc thực hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa trong hoạt động xét xử của Tòa án. Khi quyết định hình phạt thì các quy định của Bộ luật hình sự bao giờ cũng là tiêu chuẩn pháp lý cao nhất để đảm bảo cho Tòa án quyết định được một hình phạt đúng, tạo khả năng lớn nhất để đạt được mục đích của hình phạt.

Căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự tức là căn cứ vào các quy định trong cả Phần chung và Phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Các quy định trong Phần chung Bộ luật hình sự như: quy định về nguyên tắc xử lý (Điều 3 Bộ luật hình sự); các quy định liên quan đến hình phạt (Điều 30 đến Điều 45 Bộ luật hình sự); các quy định về các biện pháp tư pháp (Điều 46 đến Điều 49 Bộ luật hình sự); các quy định về căn cứ quyết định hình phạt (Điều 50 Bộ luật hình sự); về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự (Điều 46 và Điều 51 Bộ luật hình sự); về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (Điều 52 Bộ luật hình sự); về tái phạm, tái phạm nguy hiểm (Điều 53 Bộ luật hình sự); quy định về án treo (Điều 60 Bộ luật hình sự). Các quy định trong Phần các tội phạm Bộ luật hình sự là những quy định về khung hình phạt chính và về hình phạt bổ sung cho từng loại tội.

Như vậy với yêu cầu của căn cứ này, khi quyết định hình phạt Tòa án cần phải căn cứ vào tất cả các quy định của Bộ luật hình sự ở dạng thống nhất, tổng thể của chúng và phải cân nhắc chỉ rõ trong bản án những quy định của Bộ luật hình sự có liên quan trực tiếp đến việc quyết định một hình phạt cụ thể đối với một bị cáo.

 

2.2. Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội

Khi quyết định hình phạt, Tòa án gặp không ít khó khăn trong việc đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Một trong những nguyên nhân dẫn đến điều đó, là do các quy định của pháp luật không quy định cụ thể khái niệm, tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã thực hiện, không chỉ ra các dấu hiệu, cơ sở để xác định, đánh giá chúng.

Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thể hiện ở hai khái niệm “tính chất” và “mức độ” nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Khi nói đến tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm là nói đến các ranh giới: mức độ khác nhau trong cùng một khung hình phạt; mức độ khác nhau trong cùng một tội phạm; mức độ khác nhau giữa các tội phạm trong cùng một nhóm; mức độ khác nhau giữa các nhóm tội phạm với nhau.

Tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm trước hết được quyết định bởi ý nghĩa, tầm quan trọng và giá trị của các quan hệ xã hội bị tội phạm đó xâm hại – khách thể của tội phạm.

Bên cạnh đó, tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm còn phụ thuộc vào các yếu tố khác như: tính chất của hành vi phạm tội như phương pháp, thủ đoạn, công cụ, phương tiện phạm tội; tính chất và mức độ của hậu quả đã gây ra hoặc đe doạ gây ra; mức độ lỗi của người phạm tội như tính chất của động cơ, quyết tâm phạm tội, nguyên nhân và điều kiện phạm tội; hoàn cảnh chính trị – xã hội của địa điểm và thời gian xảy ra hành vi phạm tội; nhân thân của người có hành vi nguy hiểm cho xã hội…

Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được nhà làm luật cân nhắc và thể hiện khi quy định tội phạm, quy định chế tài và khung chế tài đối với tội phạm. Do đó, nhà làm luật quy định là khi quyết định hình phạt, Tòa án phải cân nhắc và căn cứ vào cả tính chất lẫn mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã được thực hiện. Tòa án phải nêu rõ trong bản án những tình tiết cụ thể chứng minh tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm cụ thể mà Tòa án căn cứ vào đó và cùng với các tình tiết khác để chọn loại và mức hình phạt cụ thể đối với bị cáo. Chỉ khi bảo đảm được sự cân nhắc tổng thể các tình tiết đó và với việc dựa vào các căn cứ khác (nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và các tình tiết tăng nặng), Tòa án mới có đầy đủ căn cứ để quyết định được loại và mức hình phạt công bằng và đúng pháp luật.

 

2.3. Căn cứ vào nhân thân người phạm tội

Dưới góc độ khoa học luật hình sự, nhân thân người phạm tội được nghiên cứu với tính chất là một căn cứ khi quyết định hình phạt. Đây cũng là căn cứ thể hiện nguyên tắc cá thể hoá hình phạt trong luật hình sự Việt Nam. Căn cứ này đòi hỏi Toà án khi quyết định hình phạt phải xác định loại và mức hình phạt cụ thể không chỉ tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội mà còn phù hợp với những đặc điểm về nhân thân của người phạm tội để bảo đảm hình phạt đã tuyên đạt được mục đích trừng trị và giáo dục cải tạo người phạm tội.

Những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội có rất nhiều, nhưng không phải tất cả những đặc điểm đó đều được cân nhắc, đánh giá khi quyết định hình phạt. Theo chúng tôi, tiêu chuẩn để xác định đặc điểm nào thuộc về nhân thân người phạm tội cần được xem xét, cân nhắc khi quyết định hình phạt phải dựa vào hai tiêu chí sau đây: một là, những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội có liên quan trực tiếp đến hành vi phạm tội; hai là, những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội có liên quan đến việc đạt được mục đích của hình phạt.

Dựa vào hai tiêu chí trên, có thể xác định được những đặc điểm về nhân thân người phạm tội như sau:

+ Những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội có ảnh hưởng đến mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội.

Đây là những đặc điểm mà khi có ở người phạm tội thì làm tăng hoặc giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Những đặc điểm này được luật quy định thành những tình tiết định khung hình phạt hoặc tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự như: phạm tội lần đầu hay đã có tiền án, tiền sự; tái phạm thường hay tái phạm nguy hiểm; là người chưa thành niên phạm tội hay đã thành niên…

+ Những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội phản ánh khả năng cải tạo, giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội. Đây là đặc điểm có liên quan đến việc đạt được mục đích của hình phạt. Cân nhắc những đặc điểm này bảo đảm cho Tòa án lựa chọn được hình phạt cụ thể cho người phạm tội sao cho tạo khả năng lớn nhất để đạt được các mục đích của hình phạt. Những đặc điểm này bao gồm: thành phần xã hội, nghề nghiệp, thái độ tự thú hoặc hối cải; lập công chuộc tội hay có thái độ ngoan cố…

+ Những đặc điểm thuộc về nhân thân người phạm tội phản ánh hoàn cảnh đặc biệt của họ.

Cân nhắc những đặc điểm này khi quyết định hình phạt giúp cho Tòa án lựa chọn được hình phạt cụ thể sao cho hình phạt đó có tính thực tế, tính khả thi, phù hợp với các quy định của luật hình sự và tạo điều kiện, khả năng lớn nhất để đạt được mục đích cải tạo giáo dục họ. Nhũng đặc điểm này bao gồm: những người mắc bệnh hiểm nghèo, người già yếu, phụ nữ có thai hay đang nuôi con nhỏ, người có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn…

 

2.4. Căn cứ những tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự

Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự không được quy định trong các cấu thành tội phạm cụ thể mà được quy định tại Phần chung của Bộ luật hình sự. Điều 51 Bộ luật hình sự quy định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, Điều 52 Bộ luật hình sự quy định các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Khi quyết định hình phạt, Tòa án phải căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự, đây chính là quy định có tính chất hướng dẫn, bắt buộc để cụ thể hóa một phần khi xem xét, cân nhắc căn cứ thứ hai và thứ ba. Bởi vì, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự và nhân thân người phạm tội cũng là một trong những cơ sở để đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, trong số các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có những tình tiết thuộc về nhân thân người phạm tội. Do vậy, nếu xem xét, cân nhắc một cách tổng thể các căn cứ quyết định hình phạt thì căn cứ thứ tư này đã thuộc về một phần nội dung của căn cứ thứ hai và căn cứ thứ ba.

Khi căn cứ vào căn cứ thứ tư này để quyết định hình phạt cần lưu ý những nguyên tắc sau:

Một là, những tình tiết đã được luật quy định là tình tiết định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.

Tinh thần của quy định này xuất phát từ nguyên tắc: một tình tiết không được sử dụng nhiều lần để phân hóa trách nhiệm hình sự của người phạm tội. Ví dụ, phạm tội có tổ chức là tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của tội hiếp dâm (điểm a khoản 2 Điều 141 Bộ luật hình sự 2015 sửa đổi năm 2017). Khi quyết định hình phạt không được coi tình tiết này là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo điểm a khoản 1 Điều 52 Bộ luật hình sự 2015 sửa đổi năm 2017; hoặc tình tiết “Giết người trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng” là tình tiết định tội của tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng (Điều 126 Bộ luật hình sự 2015 sửa đổi năm 2017), khi quyết định hình phạt không được coi tình tiết này là tình tiết giảm nhẹ của tội đó theo điểm c khoản 1 Điều 51 Bộ luật hình sự nữa.

Về vấn đề này, các quy định của pháp luật đã nêu rất rõ ràng. Đó là: đối với các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, khoản 2 Điều 52 Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi năm 2017 đã quy định “Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”.

Tương tự đối với các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, khoản 3 Điều 51 Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi năm 2017 quy định “Khi quyết định hình phạt, Tòa án có thể coi đầu thú hoặc tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án”. Các quy định trên là hoàn toàn hợp lý và có cơ sở khoa học, vì khi nhà làm luật đã coi một tình tiết nào đó là tình tiết định tội hoặc là tình tiết định khung hình phạt, thì đã xác định một hình phạt tương xứng vởi tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm có tình tiết đó. Do vậy, khi quyết định hình phạt mà lại vận dụng những tình tiết trên lại một lần nữa với tính chất là những tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự để giảm hoặc tăng mức hình phạt cụ thể cho người phạm tội là không hợp lý, không công bằng.

Hai là, khi quyết định hình phạt phải xác định mức độ ảnh hưởng cụ thể của từng tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự.

Các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự có giá trị pháp lý khác nhau trong từng tội phạm cụ thể. Điều này có nghĩa là một tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ nào đó đối với tội A có giá trị làm tăng hoặc giảm rất nhiều mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, nhưng đối vối tội B thì giá trị làm tăng hoặc giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm lại hạn chế hơn. Do đó, luật không quy định cụ thể từng tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có ảnh hưởng đến mức độ nào trong việc quyết định hình phạt đối với từng tội phạm cụ thể. Để bảo đảm sự linh hoạt, mềm dẻo, sát với từng tội phạm và con người cụ thể khi cá thể hoá hình phạt, pháp luật đã giành cho Tòa án quyền đánh giá, cân nhắc các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự khi quyết định hình phạt. Tuy nhiên, quyền trên của Tòa án phải nằm trong những nguyên tắc và quy định chung của pháp luật.

Ba là, đối với những vụ án vừa có cả tình tiết tăng nặng, vừa có cả tình tiết giảm nhẹ thì phương pháp cân nhắc, đánh giá như thế nào các tình tiết đó khi quyết định hình phạt?

Thông thường trong một vụ án có nhiều tình tiết, có thể chỉ có tình tiết tăng nặng, hoặc có thể chỉ có tình tiết giảm nhẹ, nhưng cũng có vụ án vừa có cả tình tiết tăng nặng, vừa có cả tình tiết giảm nhẹ. Trong trường hợp như vậy, những tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ không những cần được đánh giá riêng lẻ mà còn cần được đánh giá tổng thể, toàn diện trong mối quan hệ biện chứng và ảnh hưởng qua lại với nhau gắn với hoàn cảnh, điêu kiện, không gian, thời gian xảy ra vụ án.

Trên cơ sở đó, Tòa án đánh giá, xác định giá trị pháp lý của hai loại tình tiết đối lập nhau trong việc làm tăng hay giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đó trong phạm vi một khung hình phạt cụ thể đã được xác định. Từ đó đưa ra quyết định hình phạt của vụ án là cần tăng nặng, cần giảm nhẹ, hay chỉ cần xử ở mức trung bình của khung hình phạt. Nếu tình tiết tăng nặng có mức độ ảnh hưởng lớn hơn tình tiết giảm nhẹ thì là trường hợp cần tăng nặng. Hoặc ngược lại, nếu tình tiết giảm nhẹ có ảnh hưởng lớn hơn tình tiết tăng nặng thì là trường hợp cần giảm nhẹ. Nếu cả hai loại tình tiết đều có mức độ ảnh hưởng tương đương nhau thì là trường hợp bình thường. Điều quan trọng trong trường hợp này là Tòa án phải đưa ra được một nhận định là cần phải tuyên cho bị cáo một hình phạt ở mức tăng nặng, ở mức giảm nhẹ hay ở mức trung bình của khung hình phạt, sao cho hình phạt đã tuyên tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, nhân thân người phạm tội và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, trong trường hợp này khi quyết định hình phạt, Tòa án phải vận dụng các nguyên tắc quyết định hình phạt, trong đó đáng chú ý là nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa để vận dụng nguyên tắc có lợi cho bị cáo.

Khi quyết định hình phạt, Tòa án phải căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự, đây chính là quy định có tính chất hưống dẫn, bắt buộc để cụ thể hóa một phần khi xem xét, cân nhắc căn cứ thứ hai và thứ ba. Bởi vì, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự và nhân thân người phạm tội cũng là một trong những cơ sở để đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, trong số các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có những tình tiết thuộc về nhân thân người phạm tội. Do vậy, nếu xem xét, cân nhắc một cách tổng thể các căn cứ quyết định hình phạt thì căn cứ thứ tư này đã thuộc về một phần nội dung của căn cứ thứ hai và căn cứ thứ ba.

Nếu còn vướng mắc, chưa rõ hoặc cần hỗ trợ pháp lý khác bạn vui lòng liên hệ bộ phận tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài điện thoại gọi ngay số: 1900.0191 để được giải đáp. Rất mong nhận được sự hợp tác! Trân trọng./.

Luật LVN Group (Sưu tầm và biên tập)