Bất bình đẳng giới về thu nhập của người lao động ở Việt Nam và một số gợi ý giải pháp chính sách

Tóm tắt đề tại khoa học cấp bộ:

BỘ KẾ HOẠCH ĐẦU TƯ – VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG

BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI VỀ THU NHẬP CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG Ở VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ GỢI Ý GIẢI PHÁP CHÍNH SÁCH

Chủ nhiệm: Ths. Nguyễn Thị Nguyệt

Thành viên tham gia:

TS.Nguyễn Xuân Trình

TS.Trần Kim Hào

TS.Trần Thị Quế

Ths Lê Thị An Bình

Ths. Phan Lê Minh

Ths.Trần Thị Tuyết

Ths.Lại Ngọc Anh

Ths.Khuất Hữu Vân

Ths.Trịnh Thu Nga

Cn.Nguyễn Thị Hồng Lam

Và các cộng tác

>> Luật sư tư vấn pháp luật lao động qua điện thoại (24/7)gọi:   1900.0191

(Tham khảo nội dung tư vấn: Chế độ và thủ tục bảo hiểm thai sản, bảo vệ quyền lợi người lao động nữ )

DANH MỤC BẢNG

Bảng  1: Chỉ số Phát triển con người và Chỉ số Phát triển Giới trong Khu Vực Đông Nam Á.. 13

Bảng  2: Tách biệt sự chênh lệch về  mức lương nam và nữ. 22

 

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

 

ILO	Tổ chức lao động quốc tế (International labour Organization)
FAO	Tổ chức lương thực thế giới
GD-ĐT	Giáo dục Đào tạo
GDI	Chỉ số Phát triển Giới của Việt Nam
GDP	Tổng sản phẩm quốc nội
GNP	Tổng sản phẩm quốc gia
GSO	Tổng cục Thống
HDI	Chỉ số Phát triển con ng­ười
NCFAW	Uỷ ban Quốc gia vì sự tiến bộ phụ nữ
NHTG	Ngân hàng Thế giới
UNDP	Chư­ơng trình Phát triển của Liên hợp quốc
UNRISD	Viện nghiên cứu phát triển xã hội Liên hợp quốc
USD	Đô la Mỹ
VHLSS	Điều tra mức sống hộ gia đình toàn quốc
VLSS	Điều tra mức sống dân cư toàn quốc

LỜI MỞ ĐẦU

Thu nhập chính là động lực của người lao động từ đó góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế. Đảm bảo được bình đẳng giới thu nhập không những giải phóng sức lao động, tận dụng nguồn lực, làm lành mạnh thị trường lao động góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

Sự bất bình đẳng giới trong thu nhập là sự khác biệt giữa thu nhập của lao động nam và lao động nữ mặc dù có cùng các đặc tính năng lực và năng suất lao động (Rio, C. D và các cộng sự, 2006). Phân tích bất bình đẳng giới trong thu nhập là quá trình phân tích thông tin về thu nhập giữa nam và nữ nhằm đảm bảo rằng các lợi ích phát triển và các nguồn lực được sử dụng và phân phối một cách hiệu quả và công bằng cho cả nam giới và phụ nữ, đồng thời lường trước và tránh được các tác động tiêu cực mà quá trình phát triển có thể có đối với phụ nữ hoặc đối với mối quan hệ giới. Không nhận thức đầy đủ về vấn đề giới đồng nghĩa với việc hạn chế sự tiếp cận của phụ nữ với các nguồn lực sản xuất và việc làm (và do đó làm giảm năng suất lao động cho cả nền kinh tế nói chung), loại trừ lực lượng lao động nữ và công việc của phụ nữ ra khỏi quá trình phát triển của địa phương và quốc gia (UNDP[1]).

Bất bình đẳng giới trong thu nhập vừa là một trong những căn nguyên gây ra nghèo đói vừa là yếu tố cản trở lớn đối với quá trình phát triển. Những xã hội có sự bất bình đẳng giới lớn và kéo dài thường phải trả giá là sự nghèo đói, tình trạng suy dinh dưỡng, đau ốm và những nỗi cực khổ khác ở mức độ lớn hơn. Tăng trưởng kinh tế sẽ mang lại hiệu quả đối với sự giảm mức độ nghèo đói ở những xã hội có sự bình đẳng giới ở mức độ cao hơn. Bất bình đẳng trong thu nhập giữa hai giới ngăn cản sự phát triển bình đẳng gây ra sự không hiệu quả trong việc sử dụng các nguồn lực trong xã hội.

Tuy nhiên, trên thực tế tình trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập xảy ra ở nhiều quốc gia, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Nguyên nhân của tình trạng này trước hết bắt nguồn từ những quan điểm truyền thống và những tư tưởng định kiến trong các xã hội về sự trọng nam khinh nữ tại nhiều quốc gia. Từ đó dẫn đến sự hạn chế trong các cơ hội để phụ nữ tiếp cận nền giáo dục và đào tạo, việc lựa chọn ngành nghề, cơ hội nâng cao trình độ chuyên môn. Sự phân bổ nam nữ lao động trong các ngành nghề khác nhau và sự sắp xếp lao động và vị trí công việc trong cùng một ngành nghề lĩnh vực cũng có những khác biệt rõ rệt ảnh hưởng lớn đến sự khác biệt trong thu nhập. Ngoài ra, phụ nữ cũng có ít cơ hội tiếp cận hơn đối với các dịch vụ cũng như nguồn lực cơ bản khác như nước sạch, giao thông và thị trường, nguồn vốn… , điều này cũng có ảnh hưởng nhất định đến việc cải thiện tình trạng và vị thế kinh tế của họ.

Mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập tại một quốc gia phụ thuộc không chỉ vào mức độ ảnh hưởng của những tư tưởng định kiến và những quan điểm truyền thống mà còn phụ thuộc vào nỗ lực của nhà nước trong việc cải thiện sự bất bình đẳng giới. Trong lĩnh vực kinh tế lao động, chính phủ các quốc gia thường ban hành các chính sách và quy định riêng để bảo vệ quyền lợi của lao động nữ nhưng khó khăn ở chỗ không phải lúc nào các chính sách và quy định cũng phát huy được hiệu quả như mong muốn, đôi khi nó còn có tác động ngược đến vấn đề cần cải thiện. Vì vậy tình trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập vẫn luôn tồn tại ở đa số các quốc gia và chỉ khác biệt về mức độ giữa các quốc gia hoặc giữa các thời kỳ với nhau.

Mục tiêu bình đẳng giới trong thu nhập vừa là vấn đề quyền con người quan trọng vừa là một yêu cầu cơ bản cho sự phát triển công bằng và hiệu quả. Vì vậy việc nghiên cứu về tình trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập có ý nghĩa quan trọng không chỉ trong việc hướng tới sự bình đẳng trong xã hội mà còn góp phần tìm kiếm các biện pháp để nâng cao hiệu quả và hiệu lực của tăng trưởng kinh tế xã hội.

1. Sự cần thiết của việc nghiên cứu đề tài tại Việt Nam

Ở Việt Nam, bảy mươi phần trăm phụ nữ trong độ tuổi lao động (từ 16 đến 55 tuổi) tham gia vào lực lượng lao động và chiếm 52% so với nam giới. Song phụ nữ chỉ chiếm 40% tổng số lao động được trả lương. Cuộc Khảo sát Mức sống Dân cư Việt Nam 1998 cho thấy rằng phụ nữ ở tất cả các độ tuổi đều phải làm việc trong thời gian dài gấp đôi nam giới (Desai, 2000[2]). Phụ nữ ở Việt Nam nhận được thù lao công việc ít hơn, số tiền trung bình mỗi tháng họ nhận được 14% ít hơn so với nam giới. Qua nghiên cứu cho thấy, thực sự có sự bất bình đẳng giới trong thu nhập tại Việt Nam: tỷ số thu nhập nữ/nam là 0,77 năm 1993 và 0,82 năm 1998 [3].

Việt Nam là nước chịu ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo với tư tưởng trọng nam khinh nữ nên dễ thấy sự bất bình đẳng giới trong thu nhập có nguyên nhân lớn ở tư tưởng bất bình đẳng giới. Nhưng bên cạnh đó, các quy định luật pháp về lao động theo hướng bảo vệ người phụ nữ và đi sâu vào vấn đề giới tại Việt Nam còn có nhiều vấn đề chưa phù hợp. Trên thực tế, nhà nước ta đã có chính sách nhằm bảo vệ và đảm bảo công bằng giữa lao động nam và nữ về cơ hội nghề nghiệp cũng như hưởng chế độ lao động[4]. Tuy nhiên, doanh nghiệp gặp nhiều khó khăn trong việc thi hành các chính sách này đối với lao động nữ. Các cuộc điều tra các doanh nghiệp sử dụng lao động nữ cho thấy quan điểm chung của người sử dụng lao động đều muốn giảm chi phí thuê lao động nữ.  (Oaxaca, 1973[5]).

Trong thời gian qua, Việt Nam đã trải qua những bước chuyển biến mạnh mẽ trong đời sống chính trị, kinh tế và xã hội. Chúng ta vẫn đang trong quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trường, đồng thời phải đối mặt trước những khó khăn và thách thức to lớn trong quá trình hội nhập. Việc nghiên cứu về bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam không chỉ giúp đánh giá mức độ của sự bất bình đẳng, xác định nguyên nhân mà còn gợi ý giải pháp giúp phân bổ tốt hơn các nguồn lực trong xã hội, góp phần thúc đẩy tăng trưởng. Mặc khác nghiên cứu về sự bất bình đẳng giới trong thu nhập trong thời gian qua – một thời kỳ quá độ về kinh tế và chịu ảnh hưởng lớn của quá trình toàn cầu hoá và hội nhập còn giúp trả lời một câu hỏi khá thú vị, đó là mức độ bất bình đẳng giới đã gia tăng hay được cải thiện trong thời gian vừa qua?, hay nói cách khác: phụ nữ được hưởng lợi hay chịu thiệt hại của quá trình chuyển đổi kinh tế, xu thế hội nhập và toàn cầu hoá?

Hiện nay có một vài nghiên cứu về vấn đề bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam, tuy nhiên nhìn chung các nghiên cứu này không đánh giá được các yếu tố tác động đến sự bất bình đẳng giới về thu nhập trong bối cảnh kinh tế hội nhập và tự do hóa thương mại. Đặc biệt việc đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố phi kinh tế đến bất bình đẳng còn yếu. Hơn nữa các nghiên cứu chưa đưa ra được đánh giá so sánh theo các vùng, qui mô, ngành kinh tế để đưa ra được gợi ý giải pháp trọng điểm. Chính vì vậy đề tài “Bất bình đẳng giới về thu nhập của người lao động ở Việt Nam và một số gợi ý giải pháp chính sách” sẽ nghiên cứu các vấn đề sau: Xu hướng của bất bình đẳng trong thu nhập hiện nay; Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ bất bình đẳng trong thu nhập; Và đồng thời phân tách các chỉ tiêu theo trình độ văn hóa, trình độ chuyên môn, vùng, ngành kinh tế để đưa ra được gợi ý giải pháp phù hợp.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài ở Việt Nam

Hiện nay có một số nghiên cứu trên thế giới liên quan đến vấn đề bất bình đẳng giới về thu nhập như sau:

“Sự chênh lệch về thu nhập giữa nam và nữ trong thị trường lao động thành thị”, Oaxaca, Reynold L., (1973). Nghiên cứu này đưa ra phương pháp tiếp cận, đánh giá sự chênh lệch thu nhập giữa nam và nữ đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến sự chênh lệch này.

Vấn đề giới trong chính sách cải cách cơ cấu và vĩ mô toàn diện – Lê Anh Tú  – Báo cáo của UNRISD – Viện nghiên cứu phát triển xã hội Liên hợp quốc – (2005) nghiên cứu này nhằm phân tích ảnh hưởng của chính sách vĩ mô tới phụ nữ bằng việc phân tích mối liên hệ giữa cải cách, bình đẳng giới, phát triển kinh tế và phúc lợi dành cho nữ giới trong những năm 90 ở Viêt Nam, thời gian diễn ra công cuộc cải cách toàn diện và có ảnh hưởng sâu rộng của chính phủ. Nghiên cứu này dựa trên phương pháp mô tả, tổng hợp và phân tích thống kê nhằm giải thích ảnh hưởng của chính sách tự do hóa thị trường và vĩ mô đến thu nhập của lao động nam và lao động nữ.

“Những qui định về lao động và tiền lương ở Việt Nam trong chương trình giảm nghèo” (Brassard, 2004). Nghiên cứu này phân tích ảnh hưởng của những qui định về lao động và tiền lương hiện hành ảnh hưởng đến việc giảm nghèo ở việt Nam thông qua việc sử dụng số liệu cấp xã về lương năm 1998. Nghiên cứu này cũng xác định mức chênh lệch về lương giữa các khu vực và giới, và ảnh hưởng tiềm năng của các qui định về lương và lao động đến người nghèo.

“Bất bình đẳng giới trong thu nhập theo khu vực ở Việt Nam” Amy Y.C.Liu (2004) nghiên cứu các nhân tố tác động bất bình đẳng giới về thu nhập theo khu vực ở Việt Nam dựa trên phương pháp tiếp cận của Appleton (1999) và sử dụng số liệu VLSS năm 1992-1993 và 1997-1998.

Nhìn chung các nghiên cứu này không đánh giá được được các yếu tố tác động đến sự bất bình đẳng giới về thu nhập trong bối cảnh kinh tế hội nhập và tự do hóa thương mại. Đặc biệt việc đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố phi kinh tế đến bất bình đẳng còn yếu. Hơn nữa các nghiên cứu chưa đưa ra được đánh giá so sánh theo các vùng, qui mô, ngành kinh tế để đưa ra được gợi ý giải pháp trọng điểm.

3. Mục tiêu của đề tài

Mục tiêu của đề tài là đi sâu vào việc phân tích để tìm  ra các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến bất bình đẳng giới trong thu nhập trong những năm gần đây, thời kỳ chịu tác động lớn của quá trình hội nhập và toàn cầu hóa. Nghiên cứu sẽ so sánh kết quả định tính và định lượng giữa các ngành kinh tế, vùng trong cả nước. Dựa trên cơ sở đánh giá, phân tích định tính và định lượng chuỗi số liệu từ 2002-2004 để dự đoán xu hướng biến động của mức bất bình đẳng giới trong thu nhập. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu sẽ đưa ra gợi ý chính sách nhằm đạt tới sự phát triển kinh tế. Đề tài được thực hiện nhằm các mục tiêu chủ yếu sau đây:

• Hệ thống hoá một số vấn đề lý luận về bất bình đẳng giới trong thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng tới sự bất bình đẳng về giới trong thu nhập .
• Nêu ra tổng quan về thực trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam; chính sách liên quan đến lao động, việc làm, tiền lương, chính sách đối với lao động nữ.
•  Phân tích định tính và định lượng để tìm ra các nguyên nhân gây ra vấn đề bất bình đẳng giới về thu nhập  ở Việt Nam hiện nay.
• Đưa ra một số kiến nghị giải pháp giảm mức bất bình đẳng giới về thu nhập ở Việt Nam.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

Đối tượng nghiên cứu:

• Thu nhập của người lao động làm công ăn lương của lao động nam và lao động nữ ở Việt Nam (chia theo vùng, ngành), các yếu tố ảnh hưởng đến mức lương, mức chênh lệch giữa thu nhập của lao động nam và nữ.
• Tác động của các chính sách, qui định đối với vấn đề lao động tiền lương và giới.

Phạm vi nghiên cứu:

• Tập trung nghiên cứu các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến sự bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam, bao gồm :

i) các yếu tố kinh tế: đặc điểm cá nhân người lao động như độ tuổi, giới tính, tình trạng sức khỏe, tình trạng hôn nhân…,các yếu tố liên quan đến việc làm của người lao động: kinh nghiệm và trình độ nghề nghiệp,  khả năng tiếp cận việc làm trong khu vực chính thức, trình độ giáo dục, nhóm ngành nghề; các yếu tố về vị trí địa lý và thay đổi về chính sách…,

ii) yếu tố phi kinh tế: quan điểm giới, về điều kiện văn hoá, môi trường, an ninh, ổn định chính trị…

• Thời gian nghiên cứu: từ năm 2002-2004. Số liệu nghiên cứu điều tra mức sống dân cư qui mô quốc gia VLSS kết hợp số liệu thống kê và các nguồn khác.

5. Cấu trúc của đề tài

Cấu trúc của đề tài như sau:

Chương I. Cơ sở lý luận về Bất Bình đẳng giới trong thu nhập.

Chương II. Thực trạng và Yếu tố ảnh hưởng đến Bất Bình đẳng giới trong thu nhập tại Việt Nam.

Chương III. Kiểm chứng định lượng về các nhân tố ảnh hưởng đến Bất bình đẳng giới về thu nhập ở Việt Nam giai đoạn 2002 – 2004.

Chương IV. Một số gợi ý giải pháp chính sách nhằm hạn chế bất bình đẳng giới trong thu nhập  .

CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP

1.1. Bất bình đẳng giới trong thu nhập                     

1.1.1. Một số khái niệm về bất bình đẳng giới trong thu nhập

Sự bất bình đẳng đang diễn ra dưới rất nhiều hình thức trong cuộc sống. Theo ILO thì bất cứ sự phân biệt nào hình thành trên cơ sở chủng tộc, màu da, giới tính, tôn giáo, khuynh hướng chính trị, nguồn gốc xã hội… mà có ảnh hưởng và làm tổn hại đến việc tiếp cận các cơ hội hay sự đối xử trong công việc và nghề nghiệp thì được coi là có sự bất bình đẳng.

Giới là thuật ngữ chỉ những đặc điểm xã hội của phụ nữ và nam giới. Vai trò giới được quyết định bởi các yếu tố văn hóa, xã hội và kinh tế được nam giới và phụ nữ học trong quá trình trưởng thành. Vai trò giới rất năng động và thay đổi theo thời gian[6]. Phân công lao động trên cơ sở giới là sự phân công việc và trách nhiệm khác nhau giữa phụ nữ và nam giới.

Theo tài liệu “Hướng dẫn lồng ghép giới trong hoạch định và thực thi chính sách” do Uỷ ban quốc gia vì sự tiến bộ phụ nữ Việt Nam xuất bản năm 2004 thì “Bình đẳng giới là sự thừa nhận và coi trọng như nhau các đặc điểm giống và khác nhau giữa phụ nữ và nam giới”. Nam giới và phụ nữ cùng có điều kiện bình đẳng để phát huy hết khả năng và thực hiện các mong muốn của mình, có cơ hội bình đẳng để tham gia, đóng góp và thụ hưởng các nguồn lực của xã hội trong quá trình phát triển, được hưởng tự do và chất lượng cuộc sống một cách bình đẳng, được hưởng thành quả một cách bình đẳng trong mọi lĩnh vực của xã hội. Theo khái niệm trên thì bình đẳng giới không phải là sự hoán đổi vai trò của nam và nữ từ thái cực này sang thái cực khác. Và khái niệm này cũng không phải là sự tuyệt đối hoá bằng con số hay tỷ lệ ngang nhau mà là sự khác biệt về giới tính trong các vai trò sản xuất, tái sản xuất, vai trò chính trị và cộng đồng, đặc biệt là sự chia sẻ công việc gia đình, chăm sóc các thành viên gia đình để tạo cơ hội và điều kiện cho nam, nữ phát triển toàn diện về mọi mặt. Đồng thời khái niệm này còn đề cập đến việc tạo điều kiện và cơ hội cho phụ nữ bù đắp những khoảng trống do việc mang thai, sinh con và gánh vác phần lớn lao động gia đình đem lại.

Như vậy bất bình đẳng giới được hiểu là sự phân biệt trên cơ sở giới tính mà sự phân biệt này ảnh hưởng đến sự tham gia, đóng góp và thụ hưởng các nguồn lực của xã hội và quá trình phát triển của con người. Xét riêng trong lĩnh vực lao động thì sự bất bình đẳng giới thể hiện ở sự phân biệt trong việc tiếp cận các cơ hội, sự phân biệt đối xử trong công việc và nghề nghiệp cũng  như sự phân biệt trong việc thừa hưởng các thành quả lao động giữa lao động nam và lao động nữ.

Trên thực tế có thể thấy có sự phân biệt đối xử và bất bình đẳng giới ở hầu hết các xã hội. Sự phân biệt đối xử thường được thấy ở bốn lĩnh vực là: lĩnh vực giáo dục, chăm sóc sức khoẻ, tiếp cận với các cơ hội kinh tế (VD tham gia vào thị trường lao động, thu nhập) và tham gia vào lãnh đạo và tham chính. Sự phân biệt đối xử này xuất phát từ quan niệm dập khuôn cho rằng phụ nữ có ít quyền tự quyết hơn, có ít nguồn lực để sử dụng hơn và có ít ảnh hưởng đối với quá trình ra quyết định có liên quan tới xã hội và cuộc sống riêng của họ. Nó đặt người phụ nữ vào một vị trí phải phục tùng và bất lợi so với nam giới. Điều này thường xảy ra, chẳng hạn, khi người phụ nữ bị từ chối cơ hội việc làm bởi khuôn mẫu giới là người đàn ông là người ra quyết định tốt hơn.

Đề tài này tập trung nghiên cứu và đi sâu vào vấn đề bất bình đẳng trong việc tiếp cận các cơ hội kinh tế, cụ thể ở đây là bất bình đẳng giới trong thu nhập. Với quan điểm lấy con người làm trung tâm, bất bình đẳng giới về thu nhập đề cập tới mối quan hệ phân phối thu nhập và giới. Theo đó sự bất bình đẳng giới trong thu nhập là phân biệt trong thu nhập được hưởng của lao động nam và lao động nữ mặc dù có cùng các đặc tính năng lực và năng suất lao động như nhau(Rio, C. D và các cộng sự, 2006).

 

1.1.2. Ảnh hưởng của bất bình đẳng giới trong thu nhập đến phát triển kinh tế

Bất bình đẳng giới trong thu nhập vừa là một trong những căn nguyên gây ra nghèo đói vừa là yếu tố cản trở lớn đối với phát triển kinh tế. Ngoài những bất công mà phụ nữ phải chịu do sự bất bình đẳng thì còn có cả những tác động bất lợi đối với gia đình. Do ít có cơ hội tiếp cận với công nghệ, tín dụng, giáo dục và đào tạo, thường gặp nhiều khó khăn do gánh nặng công việc gia đình, thiếu quyền quyết định trong hộ gia đình nên cộng với việc thường được trả công thấp hơn nam giới ở cùng một loại việc, tình trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập sẽ dẫn đến tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh và bà mẹ cao hơn, sức khoẻ gia đình bị ảnh hưởng và trẻ em ít được đi học hơn, đặc biệt là trẻ em gái.

Giải quyết bất bình đẳng giới trong thu nhập là tạo quyền cho phụ nữ bị thiệt thòi và thay đổi các quan hệ và cơ cấu bất bình đẳng. Phụ nữ và nam giới được coi là có vị thế bình đẳng nghĩa là để phát huy hết khả năng và thực hiện các nguyện vọng của mình; để tham gia, đóng góp và thụ hưởng các nguồn lực xã hội và thành quả phát triển; được bình đẳng trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và gia đình. Như vậy, giải quyết vấn đề này nhằm mục tiêu tiến tới công bằng trong thu nhập để góp phần phát triển kinh tế và phát triển xã hội.

1.1.3.Các yếu tố ảnh hưởng tới bất bình đẳng giới trong thu nhập

1.1.3.1 Yếu tố phi kinh tế – Quan niệm bất bình đẳng giới truyền thống

Những quan niệm bất bình đẳng giới hay những định kiến xã hội về giới đang là những cản trở đối với sự phát triển cân bằng giới, quan hệ bình đẳng nam nữ. Đó là những quan niệm phong kiến từ hàng ngàn năm trước đây về địa vị, giá trị của phụ nữ trong gia đình cũng như xã hội.

Theo quan niệm phong kiến, nam giới có quyền tham gia việc ngoài xã hội, thực hiện chức năng sản xuất, gánh vác trách nhiệm và quản lý xã hội, còn phụ nữ trông nom việc nhà, con cái. Nam giới có toàn quyền chỉ huy định đoạt mọi việc lớn trong gia đình, nữ giới thừa hành, phục vụ chồng con. Người phụ nữ hoàn toàn phụ thuộc vào nam giới, không có bất kỳ quyền định đoạt gì kể cả đối v���i bản thân. Đặc biệt đối với các nước Châu Á, có quan niệm trọng nam khinh nữ: nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô, điều đó thể hiện sự đề cao tuyệt đối giá trị của nam giới đồng thời phủ nhận hoàn toàn giá trị nữ giới.

1.1.3.2.  Các yếu tố kinh tế

a) Nhóm yếu tố đặc điểm người lao động

Nhóm yếu tố đặc điểm của người lao động gồm những yếu tố liên quan mặt thể chất và giới tính gồm: độ tuổi, tình trạng hôn nhân, sức khoẻ và chi tiêu bình quân đầu người.

b). Nhóm yếu tố giáo dục – đào tạo

Giáo dục – đào tạo là yếu tố rất quan trọng ảnh hưởng đến thu nhập của người lao động. Công việc đòi hỏi trình độ chuyên môn cao, kỹ năng phức tạp có mức lương cao hơn nhiều so với các công việc mang tính giản đơn.  Do vậy người được tiếp cận với nền giáo dục cao hơn sẽ có cơ hội tìm kiếm công việc có thu nhập cao hơn.

c) Nhóm yếu tố lao động, công việc

Nhóm này bao gồm các yếu tố: ngành nghề, chuyên môn, kinh nghiệm làm việc, tổ chức làm việc.

Thông thường người lao động làm việc trong ngành nông nghiệp được trả lương thấp hơn những người làm trong ngành công nghiệp và dịch vụ do yêu cầu về kỹ năng, trình độ của ngành này thấp. Bản thân trong cùng một ngành nghề thì thu nhập của người lao động còn phụ thuộc vào chuyên môn (loại hình công việc) và kinh nghiệm công tác của người lao động do những công việc phức tạp được trả lương cao hơn những công việc giản đơn và những người có thời gian tiếp xúc với công việc dài hơn thì có khả năng hoàn thành công việc nhanh và tốt hơn những người ít kinh nghiệm nên được trả lương cao hơn.

d) Nhóm yếu tố địa lý: vùng, thành thị/nông thôn

Thu nhập được trả cho người lao động phải đảm bảo cho cuộc sống của bản thân họ và gia đình. Do mức sống, mức chi tiêu ở các vùng khác nhau là khác nhau nên thu nhập của người lao động tại các địa phương khác nhau sẽ khác nhau.

Bên cạnh sự khác biệt do yếu tố vùng miền lãnh thổ, mức sống và thu nhập của người lao động còn phụ thuộc khu vực sinh sống là thành thị hay nông thôn. Người lao động ở thành thị có mức thu nhập cao hơn với người lao động nông thôn, xét theo công việc có tính chất và độ phức tạp tương đương.

1.2. Các phương pháp phân tích và đánh giá về bất bình đẳng giới trong thu nhập

1.2.1. Phương pháp định tính

Nâng cao địa vị của người phụ nữ ở các quốc gia bằng cách  đánh giá được đóng góp cũng như thiệt thòi của họ trong quá trình phát triển là chiến lược đang đặt ra ở nhiều nước đặc biệt là các nước đang phát triển. Lý thuyết về khung phân tích giới (Gender Analysis Framework) đã hình thành và được cụ thể hoá qua 8 công cụ phân tích giới. Đó là:

l) Phân công lao động theo giới (the sexual/gender division of labor);

2) Loại công việc (types of work);

3) Tiếp cận và kiểm soát nguồn lực (access to and control over resources and  benefits);

4) Những nhân tố ảnh hưởng (influencing factors);

5) Tình trạng và địa vị (condition and position); 

6) Nhu cầu thực tế và lợi ích chiến lược (practical needs and strategic interests);

7) Các cấp độ tham gia (levels of participation);

8) Khả năng biến đổi (potential for transformation).

Tuy nhiên, sử dụng các công cụ phân tích trên vào thực tiễn ở Việt Nam gặp phải một số khó khăn. Việc sử dụng thời gian của người phụ nữ trong một ngày và địa điểm thực hiện công việc là những yếu tố giúp cho việc phân tích các loại công việc mà người phụ nữ cũng như các thành viên trong gia đình tham gia thực hiện. Chúng ta thường gặp khó khăn khi đo các đại lượng này.

1.2.2. Phương pháp định lượng và nghiên cứu thực nghiệm

Có thể nói các nghiên cứu định tính về bất bình đẳng giới trong thu nhập đều áp dụng cách tiếp cận của Oaxaca (1973). Nghiên cứu này chỉ tập trung chính bày những nhánh chính phát triển từ cách tiếp cận này. Theo Oaxaca, khoảng cách thu nhập giữa nam và nữ được tính như sau:

Trong đó:  w chỉ thu nhập bình quân theo giờ, m biểu thị cho nam và f  biểu thị cho nữ

wm   và  wf  với dấu gạch ngang là giá trị trung bình của lương nam và nữ;

                  xm   và  xf  là vectơ gía trị trung bình của các biến độc lập của nam và nữ

Năm 1988, Neumark biến đổi mô hình để đánh giá khoảng cách thu nhập đối với các ngành và lĩnh vực khác nhau. Ông sử dụng phương trình:

trong đó õ là cấu trúc lương không có bình đẳng

Neumark cho rằng do sự bất bình đẳng giới trong thu nhập nên nam giới được hưởng mức tiền lương phù hợp trong khi phụ nữ bị trả công ở mức thấp hơn mức họ đáng  được hưởng. Và nếu như vậy thì hệ số thu nhập của nam được coi là hệ số cấu trúc lương không có bất bình đẳng còn hệ số thu nhập của nữ thể hiện cấu trúc lương bất bình đẳng.

Về các nghiên cứu thực nghiệm, Phần lớn các nghiên cứu thực nghiệm về bất bình đẳng giới thu nhập đều dựa trên hoặc phát triển từ mô hình cơ bản về chênh lệch thu nhập của nam và nữ lao động theo giờ mà Oaxaca đã lập năm 1973, trong đó các nghiên cứu về Việt Nam không phải là ngoại lệ.

Trong nghiên cứu về khoảng cách thu nhập giới của Việt Nam giai đoạn 1993 – 1998 (Amy Y.C.Liu, Journal of Comparative Economics, 2004), Liu đã sử dụng mô hình của Juhn (1991) phát triển từ mô hình của Oaxaca để xem xét sự ảnh hưởng của các yếu tố như: kinh nghiệm, nhóm ngành nghề, di cư, tình trạng hôn nhân, yếu tố khu vực… đến biến độc lập là log của tỷ lệ thu nhập.

Kết quả nghiên cứu cho thấy ở Việt Nam có bất bình đẳng giới trong thu nhập, tuy nhiên khoảng cách về thu nhập và sự phân biệt có xu hướng thu hẹp lại, tương tự như ở Trung Quốc, sự bất bình đẳng này do sự phân biệt trong xã hội, từ tư tưởng Nho giáo lâu đời. Sự bất bình đẳng trong thu nhập của nữ so với nam là nguyên nhân của cả định kiến của người thuê lao động lẫn các nguyên nhân thị trường.

 

CHƯƠNG II. THỰC TRẠNG VÀ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP TẠI VIỆT NAM.

2.1. Tổng quan về thực trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam

Việt Nam là một nước nghèo đã trải qua những thay đổi mạnh mẽ trong thời kỳ quá độ từ một nền kinh tế tập trung sang nền kinh tế theo định hướng thị trường. Từ những cuộc cải cách quan trọng thông qua công cuộc Đổi mới từ năm 1986, đất nước đã đạt được những tiến bộ đáng kể thông qua việc thực hiện một loạt các biện pháp phát triển kinh tế xã hội. Quá trình cải cách cũng đã cải thiện hơn nữa những chỉ báo xã hội. Trong năm 2001, Việt Nam đứng thứ 109 trên tổng số 173 nước về Chỉ số Phát triển con người (HDI) – là vị trí cao hơn mong đợi từ một nước có mức GDP trên đầu người dưới 400 đô la Mỹ. Chỉ số Phát triển Giới của Việt Nam (GDI) xếp thứ 89 trên tổng số 146 nước (UNDP 2002) ().

Bảng  1: Chỉ số Phát triển con người và Chỉ số Phát triển Giới trong Khu Vực Đông Nam Á

Nước	Thứ tự xếp hạng Chỉ số Phát triển Con người trong số 173 nước	Thứ tự xếp hạng Chỉ số Phát triển Giới trong 146 nước
Việt Nam	109	89
Cam-pu-chia	130	109
CHND Lào	143	119
Myanmar	127	107
Thái Lan	70	58

Nguồn: UNDP, 2002

            Phụ nữ chiếm 52% lực lượng lao động. Tuy có tỷ lệ tham gia lao động tương đương nhau, nhưng phụ nữ và nam giới vẫn tập trung vào những ngành nghề khác biệt nhau. Sự đa dạng của các ngành nghề ở đô thị đã đặc biệt hỗ trợ cho sự phân công lao động theo giới. ở khu vực nông thôn, có tới 80% công việc thuộc về lĩnh vực nông nghiệp, do đó sự lựa chọn nghề nghiệp là hạn chế, và sự phân biệt giới trong nghề nghiệp không nhiều. ở khu vực đô thị, phụ nữ tập trung rất nhiều vào buôn bán, công nghiệp nhẹ (đặc biệt là dệt may), công sở nhà nước và dịch vụ xã hội, còn nam giới lại chiếm ưu thế trong các ngành nghề có kỹ năng như khai thác mỏ, cơ khí và chế tạo. Những lĩnh vực có ít đại diện của phụ nữ là quản lý hành chính và các lĩnh vực khoa học. Thậm chí cả ở những nghề nơi mà phụ nữ chiếm số đông, như công nghiệp dệt may hay giảng dạy tiểu học, nam giới vẫn chiếm một tỷ lệ lớn trong các vị trí lãnh đạo cao hơn. Chỉ có 23% số phụ nữ tham gia hoạt động kinh tế có công việc được trả lương so với 42% số nam giới. Mức lương trung bình một giờ của phụ nữ chỉ bằng 78% mức lương đó của nam giới (FAO &UNDP 2002). 2.1.2. Bất bình đẳng giới trong lao động và thu nhập

 

Những số liệu gần đây cho thấy, sự khác nhau về thu nhập vẫn còn tồn tại, phụ nữ có thu nhập ít hơn nam giới trong mọi ngành nghề. Theo số liệu của điều tra VHLSS năm 2002 cho thấy, thu nhập bình quân  hàng tháng của phụ nữ chiếm 85% thu nhập của nam, tỷ lệ này ở khu vực nông nghiệp chỉ là 66% và ở khu vực công nghiệp là 78%. Trong khi sự bất bình đẳng về thu nhập trong lao động có thể phản ánh sự kết hợp của các yếu tố trong đó có sự khác nhau về trình độ văn hóa, chuyên môn, kinh nghiệm công tác và những nguyên nhân khác cộng với sự phân biệt đối xử, cần phải giải quyết từng phương diện thể hiện sự bất bình đẳng giới này.

Các kết quả điều tra cho thấy, lao động nữ chỉ đư­ợc nhận 86% mức tiền lương cơ bản của nam giới. Tiền lương cơ bản trong của lao động nữ  trong tổng thu nhập (71%) cũng chiếm tỷ trọng nhỏ hơn so với nam giới (73%). Tiền công chiếm phần lớn trong cơ cấu thu nhập. Lao động nữ trong mọi loại hình doanh nghiệp đều có mức lư­ơng cơ bản thấp hơn so với lao động nam khoảng 68% lương cơ bản của lao động nam. Các cơ sở sản xuất kinh doanh nhỏ trả l­ương tương đối bình đẳng hơn, và các doanh nghiệp này không chịu sự điều chỉnh của pháp luật. Lao động nữ đ­ược hư­ởng các khoản trợ cấp theo các quy định của luật lao động, như­ng không phải mọi ng­ười lao động nữ đều đ­ược nhận. Tuy vậy, cho dù đư­ợc nhận thêm các khoản phụ cấp như­ng tổng thu nhập của lao động nữ vẫn thấp hơn lao động nam, vì tiền lư­ơng cơ bản của họ thấp hơn lao động nam trong các doanh nghiệp nhà n­ước, doanh nghiệp có vốn đầu t­ư nư­ớc ngoài, hợp tác xã và công ty trách nhiệm hữu hạn.Tính gộp cả tiền l­ương và các khoản trợ cấp bằng tiền của lao động nữ thì tổng thu nhập của họ cũng chỉ tương đư­ơng với 87% so với lao động nam.

2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến bất bình đẳng giới trong thu nhập

2.2.1 Đặc tính người lao động

Nhóm yếu tố đặc tính người lao động bao gồm các yếu tố sau: tuổi, tình trạng hôn nhân, tình trạng sức khoẻ.

Tỷ lệ giới tính (tỷ lệ số nam/100 nữ) của Việt Nam theo số liệu thống kê năm 2003 là 96,6% và dao động theo các nhóm tuổi. Tỷ lệ giới tính là cao nhất ở nhóm dưới 19 tuổi, tỷ lệ 2 giới cân bằng nhất trong độ tuổi 20 – 34. Sau độ tuổi 34, tỷ lệ giới tính giảm dần và thấp nhất ở nhóm tuổi trên 70.

Về tình trạng hôn nhân, tỷ lệ kết hôn ở Việt Nam ở mức cao nhưng có sự khác biệt nhất định về tỷ lệ kết hôn của dân số đối với nam và nữ. Tỷ lệ cao nhất đối với nữ là 87,1% vào độ tuổi 35 -39, còn ở nam tỷ lệ cao nhất là 96,5% ở độ tuổi 45 – 49 theo sau.

2.2.2. Giáo dục – đào tạo

Vẫn còn những thách thức lớn trong công tác giáo dục và phát triển nguồn nhân lực. Mặc dù tỷ lệ học sinh tiểu học đến trường trên toàn quốc chiếm tới 90%, tỷ lệ này thấp hơn một cách đáng kể ở miền núi, miền trung và vùng đồng bằng sông Cửu long. Tại những vùng này, sự chệnh lệch về giới trong tỷ lệ học sinh đến trường cao hơn, đặc biệt đối với các dân tộc thiểu số. Mặc dù đã có nhiều cố gắng lớn về đào tạo cho dân số nông thôn, trình độ chuyên môn và trình độ kỹ thuật của họ vẫn còn ở mức thấp. Phụ nữ chiếm số đông đảo và đóng một vai trò quan trọng trong nông nghiệp, tuy vậy sự tiếp cận của họ tới khuyến nông vẫn còn thấp và không đầy đủ.

Tỷ lệ đi học chung của nữ và nam trong cả nước ở cấp trung học cơ sở cũng đạt mức cao và có xu hướng tăng trong những năm gần đây. Số liệu cho thấy mặc dù đạt nhịp độ tăng ổn định, song giữa tỷ lệ đi học chung của nữ  và nam bậc trung học cơ sở vẫn còn một khoảng cách chưa được thu hẹp, cụ thể năm học 2003-2004, tỷ lệ này ở nữ là 86,5%, ở nam là 90,2%, chênh lệch 3,7 điểm, trong khi chênh lệch vào năm học 2000-2001 là 3,2 điểm .

Tỷ lệ đi học chung ở trung học phổ thôngnăm học 2003-2004 của nữ là 45,2% và của nam là 45,7%. Tỷ lệ này đã tăng liên tục trong những năm gần đây. Khoảng cách về tỷ lệ đi học chung của nữ và nam ở trung học phổ thông đang dần được thu hẹp kể từ năm 2000 đến nay .

Tỷ lệ đạt bằng cấp cao nhất của nữ giới đạt mức khá ở nhiều cấp học và bậc học. Năm 2002, cứ 100 dân số nữ từ 15 tuổi trở lên thì có 25,5 người tốt nghiệp tiểu học, 25,8 người tốt nghiệp trung học cơ sở và 9,4 người tốt nghiệp trung học phổ thông; các tỷ lệ tương ứng ở dân số nam là 27,3; 29,5 và 12. Bậc trung học chuyên nghiệp không có sự khác biệt lớn, nữ đạt 2,9% và nam 2,8%; bậc cao đẳng và đại học nữ đạt 2,7% và nam đạt 4,2% . Riêng bậc trên đại học, tỷ lệ nữ thấp hơn 3 lần so với nam, cụ thể nữ đạt 0,04% và nam 0,13%.

2.2.3. Lao động và việc làm

Nhóm này bao gồm các yếu tố: ngành nghề lao động, trình độ chuyên môn, tổ chức làm việc, kinh nghiệm làm việc.

Về ngành nghề lao động, thống kê cho thấy lao động nữ có xu hướng tập trung cao hơn so với nam ở các ngành nông nghiệp và thương nghiệp trong khi lao động nam tại tập trung cao hơn ở ngành thuỷ sản và xây dựng.

   Năm 2002, cứ 100 lao động nữ thì có gần 60 người làm nông nghiệp; 1,5 người làm thuỷ sản; 13 làm thương nghiệp và 0,7 làm xây dựng. Cứ 100 lao động nam thì có 51,5 làm nông nghiệp; 4,5 làm thủy sản; 7,5 làm thương nghiệp và 8 làm xây dựng.

Trình độ chuyên môn được phân chia thành lao động kỹ thuật bậc cao, lao động kỹ thuật bậc thấp, lao động giản đơn và quân nhân. Phụ nữ ít có cơ hội tiếp cận với công nghệ, tín dụng và giáo dục đào tạo (như đã trình bày ở phần trên), thường gặp nhiều khó khăn do gánh nặng công việc gia đình, điều kiện để nâng cao chuyên môn ít hơn nam giới. Phụ nữ chiếm gần 50% trong tổng số lao động nông nghiệp và chiếm tỷ lệ cao trong số lao động tăng thêm hàng năm trong ngành này nhưng lại chỉ chiếm 25% thành viên các khoá khuyến nông về chăn nuôi và 10% các khoá khuyến nông về trồng trọt. Có số liệu cho thấy lao động nữ qua đào tạo chỉ bằng 30% so với lao động nam. Bồi dưỡng chức nghiệp công chức đối với nữ cũng chỉ chiếm tỷ lệ 30%. Do đó trong đa số trường hợp lao động nữ không có trình độ chuyên môn cao bằng nam giới nên dễ dẫn đến chênh lệch trong thu nhập so với nam giới.

2.2.4. Vùng địa lý

Vùng địa lý bao gồm vùng phân theo khu vực địa lý và yếu tố thành thị/nông thôn.

Tỷ lệ nữ tham gia hoạt động kinh tế  ở nước ta duy trì ở mức cao, năm 2003, tỷ lệ này ở nữ là 68,5%, còn ở nam là 75,8%. Mức chênh lệch giữa nữ và nam về tỷ lệ tham gia hoạt động kinh tế trong thời kỳ 2000-2003 hầu như không thay đổi.

Đáng chú ý là giữa các vùng có sự khác biệt lớn về tỷ lệ nữ tham gia hoạt động kinh tế. Năm 2003, tỷ lệ nữ hoạt động kinh tế là cao nhất ở Tây Bắc, đạt 80%, tiếp theo là Tây Nguyên, đạt 78%. Tỷ lệ nữ tham gia hoạt động kinh tế thấp nhất được ghi nhận ở Đông Nam Bộ, đạt 60%, theo sau là đồng bằng sông Cửu Long, đạt 64%. Đặc biệt, đây cũng là hai vùng có mức chênh lệch lớn nhất về tỷ lệ tham gia hoạt động kinh tế của nam và nữ.

Nếu phân biệt theo khu vực thành thị và nông thôn thì tỷ lệ có việc làm thường xuyên ở thành thị thấp hơn ở nông thôn. Năm 2003, tỷ lệ nữ ở thành thị có việc làm thường xuyên là 94,5% còn ở nông thôn là 95,8%; các tỷ lệ tương ứng ở nam là 95,8% và 96,3%. Trong thời kỳ 2000-2003, trong khi tỷ lệ thất nghiệp của nam có xu hướng giảm thì tỷ lệ thất nghiệp nữ tăng lên, năm 2003, tỷ lệ thất nghiệp của nữ là 6,9%, còn tỷ lệ thất nghiệp của nam là 4,4%.

2.2.5. Môi trường chính sách liên quan đến thu nhập và vấn đề giới

Bình đẳng giới trong lĩnh vực lao động có nghĩa là bình đẳng về quyền, trách nhiệm, cơ hội, đối xử và đánh giá đối với mỗi ng­ười không phân biệt giới tính của họ về pháp lý. Việt Nam đã quy định sự bình đẳng giữa phụ nữ và nam giới từ nhiều năm nay. Điều 24 của Hiến pháp Việt Nam quy định: “Phụ nữ có quyền bình đẳng với nam giới trong mọi lĩnh vực hoạt động- Chính trị, kinh tế, văn hóa, tại gia đình và trong xã hội”.

Các biện pháp khuyến khích cho doanh nghiệp sử dụng đông lao động nữ nh­ư tín dụng ư­u đãi, giảm thuế và cải thiện điều kiện việc làm cho lao động nữ. Đào tạo và chuyển lao động nữ đang làm các công việc độc hại nguy hiểm có hại cho việc sinh con và chăm sóc con cái của phụ nữ sang các công việc khác phù hợp hơn, cải thiện điều kiện lao động và giảm thời giờ làm việc.

Tuy nhiên, còn có những yếu tố hạn chế phụ nữ tham gia vào lĩnh vực việc làm chính thức và hưởng lợi một cách bình đẳng từ việc làm. So với mức độ phát triển của đất nước thì Việt Nam có nhiều chính sách lao động “bảo vệ” cho lao động nữ như chính sách phúc lợi hưu trí, sinh đẻ, hạn chế hoặc cấm phụ nữ làm các công việc nặng nhọc, nguy hiểm… Ví dụ, trong khi các chính sách lao động nhằm bảo vệ phụ nữ có thai là hoàn toàn cần thiết và vì lợi ích của phụ nữ cũng như xã hội, thì các chính sách bảo vệ toàn diện không nên tạo ra chi phí quá cao để còn khuyến khích giới chủ thuê, tuyển, đào tạo hoặc đề bạt phụ nữ. Ví dụ, Bộ luật Lao động không cho phép tuyển phụ nữ làm việc trong các lĩnh vực được coi là độc hại cho sức khoẻ phụ nữ. Tuy nhiên luật pháp không nên hạn chế lựa chọn về ngành nghề của phụ nữ.

2.2.6. Nhóm các yếu tố khác

Một số yếu tố khác như tình trạng sức khoẻ, chi tiêu bình quân đầu người cũng có quan hệ nhất định với thu nhập.

Tình trạng sức khoẻ có quan hệ với thời gian lao động, khối lượng và chất lượng công việc thực hiện nên nó có quan hệ tỷ lệ thuận đối với thu nhập của người lao động.

Nhu cầu chi tiêu cũng là yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập do người lao động phải tìm những công việc lương cao hơn để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của bản thân  và gia đình trong khi những người có nhu cầu chi tiêu ít hơn thường dễ vừa lòng với công việc có mức thu nhập vừa phải.

CHƯƠNG III. KIỂM CHỨNG ĐỊNH LƯỢNG VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI VỀ THU NHẬP Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2002 – 2004

3.1.  Đối tượng, phương pháp tiếp cận và nguồn số liệu

3.1.1. Đối tượng nghiên cứu và các biến số

a) Biến phụ thuộc:

Đối tượng nghiên cứu ở đây là tiền lương, tiền công của các cá nhân người lao động làm công ăn lương, có cam kết, hợp đồng, hưởng lương hàng tháng trong vòng 12 tháng trước thời gian điều tra. Lương ở đây bao gồm cả giá trị và hiện vật được qui đổi.

Lương bao gồm 2 khoản: khoản lương chính thức và khoản theo lương như: tiền lễ tết, trợ cấp xã hội, tiền lưu trú… Tiền lương, tiền công ở đây tính bình quân theo giờ lao động. Biến phụ thuộc này được lấy giá trị log theo từng cá nhân.

b) Biến giải thích

Các biến giải thích đại diện cho các yếu tố ảnh hưởng đến tiền công, tiền lương, cũng như ảnh hưởng tới sự chênh lệch giữa tiền công tiền lương. Qua các nghiên cứu cho thấy, các yếu tố ảnh hưởng lớn đến lương bao gồm: i) nhóm đặc tính của người lao động: nhóm tuổi, tình trạng hôn nhân, trình độ giáo dục, tình trạng sức khỏe, chi tiêu bình quân đầu người; ii) nhóm yếu tố về lao động bao gồm: trình độ chuyên môn, ngành, nghề lao động, tổ chức làm việc, kinh nghiệm làm việc; iii) nhóm yếu tố địa lý: vùng, thành thị và nông thôn.

3.1.2. Phương pháp tiếp cận của Juhn, Murphy và Pierce (1991):

    Xét mô hình tuyến tính sau:

       y_t = x_t’b_t + e_t,  E(e_t) = 0

Trong đó y_t là yếu tố thu nhập (VD log lương theo giờ) tại thời điểm t, x_t là các biến giải thích, b_t là các hệ số của phương trình và e_t là các phần dư. Mô hình trên có thể viết lại như sau:

       y_t = x_t’b_t + r_t*s_t

Trong đó s_t là độ lệch chuẩn của các phần dư, r_t là các vectơ phần dư chuẩn, do đó phương trình có hai thành phần là phần dư. Như vậy phần dư của phương trình được coi như là 1 hàm của các phần dư theo thời gian t

Với 2 nhóm lao động (VD: nam và nữ), giá trị trung bình của chênh lệch lương giữa 2 nhóm được biểu diễn bằng phương trình sau:

        dy_t = dx_t’b_t + dr_t*s_t

trong đó dy là chênh lệch trong giá trị trung bình của thu nhập giữa 2 nhóm, dx là véctơ thể hiện sự chênh lệch của các biến giải thích và dr là chênh lệch giá trị trung bình của phần dư chuẩn.

Đặt E = dx_t’b_t

E là “khoảng cách dự kiến”, nó phản ánh phần giải thích được của chênh lệch do các biến lượng quan sát được (aka “endowments” aka regressors).

Đặt U = dr_t*s_t. U là “khoảng cách phần dư”, phản ánh phần không giải thích được của các chênh lệch do các biến lượng không quan sát được

Có thể thấy “khoảng cách dự kiến” và “khoảng cách phần dư” là tương đương với phần giải thích được và không giải thích được trong phương pháp phân tích chuẩn của Blinder và Oaxaca

Với 2 thời điểm t = 1 và t = 2 (VD: ở 2 năm khác nhau), sự thay đổi của chênh lệch trong thu nhập có thể mô tả như sau:

        dy_2-dy_1 = [dx_2’b_2 – dx_1’b_1] + [dr_2*s_2 – dr_1*s_1]

trong đó phần đầu tiên bên phải của phương trình là thay đổi trong chênh lệch dự đoán được hay quan sát được (dE).Phần thứ hai là thay đổitrong “khoảng cách phần dư” (dU). dE và dU lại tiếp tục được phân tích thành

 

        dE = (dx_2-dx_1)’b_1 + dx_1′(b_2-b_1) + (dx_2-dx_1)'(b_2-b_1)

 

Và

        dU = (dr_2-dr_1)s_1 + dr_1(s_2-s_1) + (dr_2-dr_1)(s_2-s_1)

 

Phần thứ nhất trong phương trình dE phản ánh sự thay đổi trong “khoảng cách dự đoán”, được giải thích bằng những thay đổi trong các chênh lệch nhóm ở các biến lượng quan sát được (aka endowments) và phần thứ 2 phản ánh các thay đổi trong các mức giá quan sát được (aka coefficients). Phần thứ 3 là điều chỉnh tính toán cho hiệu ứng tác động bởi những thay đổi đồng thời trong lượng và giá trị. Tương tự, phần đầu tiên trong phương trình dU, còn được gọi là “hiệu ứng khoảng cách” phản ánh thay đổi do thay đổi của phần dư (vd thay đổi chênh lệch thu nhập nhóm ở các biến lượng không quan sát được và các thay đổi do phân biệt giới). Phần thứ 2 phản ánh các thay đổi trong phần dư (residual inequality) (Ví dụ thay đổi trong mức giá không quan sát được với các lượng không quan sát được).

Giả sử b_B là vector hệ số chuẩn (the benchmark coefficient vector) và s_B là độ lệch chuẩn của phần dư, các phương trình được viết lại như sau:

        dE = (dx_2-dx_1)’b_B + [dx_2′(b_2-b_B) + dx_1′(b_B-b_1)]

và

        dU = (dr_2-dr_1)s_B + [dr_2(s_2-s_B) + dr_1(s_B-s_1)]

Nếu một trong 2 thời điểm là chuẩn, công thức đơn giản hoá bởi Juhn, Murphy và Pierce (1991) như sau:

        dE = (dx_2-dx_1)’b_1 + dx_2′(b_2-b_1)

        dU = (dr_2-dr_1)s_1 + dr_2(s_2-s_1)

hoặc theo Blau và Kahn (1997) là

        dE = (dx_2-dx_1)’b_2 + dx_1′(b_2-b_1)

        dU = (dr_2-dr_1)s_2 + dr_1(s_2-s_1)

Có thể sử dụng các mẫu thu thập theo thời gian như là mẫu chuẩn, trong trường hợp này việc sử dụng các biến giả theo năm ở mô hình đối với các mẫu chuẩn là phù hợp.

Các bước tiến hành nghiên cứu: thực hiện 6 hồi qui: 4  hồi qui cho từng giới và từng năm, 2 hồi qui cho số liệu panel cho từng giới trong hai năm. Sau đó đưa ra khoảng cách trong mức lương giữa lao động nam và lao động nữ, phân tách các yếu tố ảnh hưởng theo nhóm và chi tiết.

3.1.3. Nguồn số liệu

Nguồn số liệu được khai thác ở đây là số liệu từ hai cuộc điều tra liên tiếp về mức sống hộ gia đình toàn quốc (Vietnam Living Standard Survey: VLSS) trong hai năm 2002 và 2004. Số mẫu điều tra chung trong hai cuộc điều tra này bao gồm 4.008 hộ, bao gồm 20.209 thành viên. Tuy nhiên trong tổng số thành viên này chỉ có 2.552 là lao động làm công ăn lương có cung cấp thông tin về tiền lương, tiền công. Đây chính là số thành viên sẽ được khai thác trong bài.

3.2. Mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập và các nhân tố ảnh hưởng đến Bất Bình đẳng giới trong thu nhập

3.2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến mức lương 

Bảng dưới đây là kết quả hồi qui log lương theo giới tính, thời gian theo các yếu tố. Sáu hồi qui dưới đây bao gồm 4 hồi qui riêng lẻ theo  giới: nam và nữ và từng theo thời gian: năm 2002 và năm 2004 để so sánh giữa hai năm và tìm ra xu hướng ngắn hạn. Hai hồi qui cuối cùng là hồi qui theo giới với số liệu pool giữa 2 năm theo giới tính để tìm ra ý nghĩa chung của các yếu tố đối với mức lương.

Kết quả hồi qui cho thấy biến tuổi có tác động tích cực đối với mức lương. Tuổi và bình phương của tuổi thể hiện mối quan hệ hình chữ U ngược giữa mức lương và độ tuổi. Có nghĩa là ở một độ tuổi nhất định, ảnh hưởng của tuổi đối với mức lương đạt tối đa, sau đó ảnh hưởng này sẽ giảm dần khi tuổi lao động tăng lên. Ảnh hưởng của độ tuổi đối với mức lương có xu hướng tăng theo thời gian đối với hai giới. Ảnh hưởng của tuổi vẫn mang lại lợi ích lớn hơn cho lao động nam hơn là lao động nữ, có thể hiểu rằng với hai người lao động như nhau về mọi mặt thì cứ mỗi một năm làm việc, anh ta hưởng lợi từ lương tăng mạnh hơn phụ nữ.

Về tình trạng hôn nhân, việc người lao động lập gia đình mang lại thêm cho lao động nữ khoảng 15% và cao hơn cho lao động nam đạt mức 16% mức lương năm 2002. ảnh hưởng này vào năm 2004 giảm xuống đáng kể, thể hiện yếu tố này không phải là yếu tố lâu dài làm tăng lương. Nhìn chung cả hai năm thì hôn nhân cũng đem lại lợi ích tương đối đáng kể cho người lao động: 11% cho lao động nam và 7% cho lao động nữ.

Giáo dục không hoàn toàn nâng cao thu nhập cho người lao động mà phụ thuộc vào nỗ lực của họ đạt đến trình độ nhất định nào. Yếu tố giáo dục tiểu học có ảnh hưởng không nhất quán đến thu nhập, tuy nhiên biến này không có ý nghĩa ở mức 10%. Thậm chí trình độ không hơn giáo dục trung học cơ sở  là một trở ngại cho người lao động. Yếu tố giáo dục trung học cơ sở có ảnh hưởng nhất quán cho mọi giới tính và thời gian. Điều đó có thể thể hiện việc phân loại công việc, hoặc đòi hỏi trình độ giáo dục cao hơn hẳn hoặc yêú tố công việc chủ yếu dựa vào các tố chất khác của người lao động không nhất thiết là giáo dục ở một cấp độ nhất định. Giáo dục trung học phổ thông chỉ có ý nghĩa tích cực đối với lao động nữ song nhìn chung biến này không có ý nghĩa đối với toàn bộ mẫu trong thời gian hai năm. Trong khi đó, tương tự như phân tích định tính thống kê ở trên, giáo dục đại học, cao đẳng lại thực sự có ý nghĩa đối với thu nhập. Đặc biệt đối với lao động nam năm 2004, việc anh ta có thêm bằng đại học/cao đẳng đem lại thêm cho anh ta 43% lương. Xu hướng này ngày càng cao, và là cao hơn đối với lao động nam, nhìn chung mang lại lợi ích cho nam (36%) gấp rưỡi lợi ích mang lại cho nữ (24%) (xem hồi qui 5, 6).  Kết quả hồi qui khẳng định hơn nữa vai trò của giáo dục bậc cao đối với tăng lương ở mức giáo dục cao nhất: từ thạc sỹ trở lên. Việc người lao động nam đạt được trình độ thạc sỹ trở lên: như tiến sỹ, giáo sư… có thể mang lại lợi ích tối đa là 114% mức lương năm 2004. Việc đạt được trình độ này cũng mang lại lợi ích lớn cho nữ giới, song tối đa chỉ bằng khoảng 1/2 lợi ích nam giới thu được. Mức tăng này tăng theo thời gian, và đạt mức chung là 94% cho nam và 25% cho nữ. Xu hướng ngắn hạn này phản ánh quan điểm đầu tư không ngừng cho giáo dục và đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai không những ở Việt Nam và các nước trên thế giới.

Về yếu tố sức khoẻ, dù việc điều trị nội trú có ảnh hưởng tiêu cực đến mức lương, xong kết quả thực nghiệm cho thấy biến này không có ý nghĩa ở mức 10%. Đối với chi tiêu bình quân đầu người và bình phương giá trị chi tiêu này cũng thể hiện mối quan hệ hình chữ U ngược giữa mức lương và chi tiêu. Kết quả cho thấy, nhu cầu chi tiêu càng lớn thì mức lương phải càng cao. Ảnh hưởng này cao hơn so với nam giới, và mức khác biệt ảnh hưởng của yếu tố này đối với mức lương giữa nam và nữ tăng theo thời gian.

Đối với yếu tố ngành, chỉ có ngành công nghiệp-dịch vụ và xây dựng mới đem lại mức lương tương đối cao. Ảnh hưởng của ngành công nghiệp dịch vụ có ý nghĩa đối với việc tăng lương cho người lao động, xong chỉ có ý nghĩa đối với lao động nữ: tăng lên 16% trong năm 2002 và 13% trong cả hai năm. Mức lương trong ngành nông nghiệp thấp, mức độ ảnh hưởng của yếu tố ngành tương đương nhau giữa nam và nữ và giữa các năm, vào khoảng -20%.

Về trình độ chuyên môn, chỉ có trình độ lao động kỹ thuật bậc cao là có ảnh hưởng tích cực thống nhất đối với mức lương. Mức ảnh hưởng này ở nam cao hơn năm 2002 xong lại thấp hơn năm 2004. Và nhìn chung trong hai năm, việc đạt được trình độ kỹ thuật bậc cao này vẫn lớn hơn đối với lao động nữ, 25% trong khi chỉ 21% đối với nam. Vai trò của lao động kỹ thuật bậc thấp không nhất quán theo giới tính nhưng nhất quán theo năm: có ảnh hưởng dương đối với lao động nam, âm đối với nữ song ảnh hưởng đối với nữ lại không có ý nghĩa ở mức 10%. Đối với lao động giản đơn, có tác động tích cực đối với nam, nhưng lại tiêu cực đối với nữ, điều này là hợp lý vì phần lớn công việc lao động giản đơn ở đây là bốc vác, bảo vệ… Đối với lao động trong quân đội, mức lương cao hơn so với làm chuyên môn khác. Ảnh hưởng này cao hơn cho nam giới năm 2002, xong lại thấp hơn trong năm 2004. Song nhìn chung vẫn cao hơn so với nam giới, trước nay vẫn chiếm đa số và có những thế mạnh nhất định so với nữ giới trong ngành này.

Việc làm trong tổ chức lao động là công ty tư nhân có ảnh hưởng không nhất quán đối với mức lương, song chỉ có ý nghĩa khi nó có ảnh hưởng âm đối với thu nhập. Điều này có thể được lý giải là do mức lương ở đây còn bao gồm các khoản theo lương, những khoản có ý nghĩa nhất định khi người lao động làm việc ở cơ quan nhà nước, hưởng theo đúng chính sách nhà nước, còn đối với người lao động trong công ty nước ngoài thì mức lương của các công ty tư nhân nhìn chung đều thấp hơn. Kinh nghiệm làm việc nhìn chung khiến người chủ lao động trả lương cao hơn, mặc dù ảnh hưởng này không đáng kể: 0,5 %. ảnh hưởng này tăng theo thời gian, cao hơn đối với nam năm 2002, song lại thấp hơn vào năm 2004. Đối với các yếu tố vùng, ảnh hưởng là không nhất quán theo thời gian và giới. Có hai điển hình có ảnh hưởng dương đối với mức lương là mức lương ở hai vùng đông bằng sông Hồng và sông Mê Kông.

3.2.2. Mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập

Qua Kết quả tính toán theo phương pháp của Juhn, Murphy and Pierce (1991), một điều đáng lưu ý là sự chênh lệch mức lương giữa nam và nữ có xu hướng tăng từ năm 2002 là 0.094 lên 0.1103 năm 2004. Trong đó phần chênh lệch định lượng, hay phần chênh lệch lương giải thích được qua các yếu tố ảnh hưởng nhìn chung góp phần làm tăng sự chênh lệch lương giữa nam và nữ (nhận giá trị +). Phần chênh lệch số dư làm giảm sự chênh lệch lương (mang dấu -), điều đó thể hiện những yếu tố không định lượng được như: tư tưởng, ý thức phân biệt… giữa nam và nữ đã có dấu hiệu giảm nhẹ.

Cơ cấu chênh lệch gồm bộ phận chênh lệch dự đoán được (chênh lệch quan sát được) và sự khác biệt trong số dư (chênh lệch không quan sát được). 

Bộ phận chênh lệch quan sát được chủ yếu là do các yếu tố định lượng được tạo ảnh hưởng, đạt mức: 0.017 mang giá trị +, làm tăng mức chênh lệch lương giữa nam và nữ giữa 2 năm. Trong đó sự khác biệt về kỹ năng hay đặc điểm của lao động nam và lao động nữ năm 2004 tăng so với năm 2002, gây ra phần chênh lệch về ảnh hưởng của kỹ năng quan sát được (observed skill effect) mang giá trị dương: 0,0253. Điều đó chứng tỏ nhìn chung về các yếu tố ảnh hưởng, nam giới vẫn có bước tiến bộ nhanh hơn nữ giới. Song lợi ích do những thay đổi về kỹ năng này lại tăng lên dù không đáng kể cho lao động nữ vào năm 2004 so với năm 2002, do đó chênh lệch do tác động của giá tiền công đối với các yếu tố quan sát được (Observed price effect) mang giá trị âm: -0,0083.

Bộ phận chênh lệch lương do những yếu tố không quan sát được mang giá trị âm: U=-0,0009 thể hiện ảnh hưởng này góp phần làm giảm mức chênh lệch lương trong giới giữa hai năm. Điều đó có thể thể hiện sự phân biệt đối xử của người sử dụng lao động đối với lao động nữ vẫn là vấn đề đáng quan tâm. Song sự chênh lệch lương nam so với nữ do sự thay đổi của yếu tố không quan sát được năm 2004 thấp hơn so với năm 2002 nên làm chênh lệch lương nam và nữ năm 2004 giảm xuống là -0,0693. 

Nhìn chung mức chênh lệch lương giữa nam và nữ có dấu hiệu tăng trong năm 2004, năm có khá nhiều biến động về quá trình mở cửa và hội nhập, có nhiều thách thức và cơ hội đối với người lao động. Nhìn chung nam giới có những bước tiến nhanh hơn nữ giới về các yếu tố ảnh hưởng đến lương được đề cập ở đây.

 

Bảng  2: Tách biệt sự chênh lệch về  mức lương nam và nữ

		Mức chênh lệch thô	Ănh hưởng về lượng	Chênh lệch số dư
		raw dif-	quantity	residual
Ln(lương) của nam giới – ln(lương) của nữ giới)		ferential	effect	gap
Chênh lệch lương nam – nữ năm 2002 (d2002) (D2002)	2002	0.0942	-0.0698	0.1640
Chênh lệch lương nam – nữ năm 2004 (d2004) (D2004)	2004	0.1103	-0.0528	0.1631
Cơ cấu chênh lệch		D=E+U	E	U
D=D2004-D2002	Total	0.0161	0.0170	-0.0009
Bộ phận chênh lệch dự đoán được (predicted gap)		E=Qe+Pe	Qe	Pe
	Total	0.0170	0.0253	-0.0083
Bộ phận khác biệt lương trong phần dư ( residual gap) hay		U=Qu+Pu	Qu	Pu
Không quan sát được	Total	-0.0009	0.0630	-0.0639
Trong đó
Bộ phận đặc thù giới tính (Gender specific = Qe + Qu):  0, 0883
Bộ phận cấu trúc lương (Wage Structure = Pe + Pu)     : -0, 0722
D  =Chênh lệch lương do sự khác biệt E  = Chênh lệch dự đoán được (predicted gap) U  = Chênh lệch số dư (residual gap) Qe  =  ảnh hưởng kỹ năng (Observed skill) quan sát được Pe =  ảnh hưởng tiền công (Observed price effect) của các yếu tố quan sát được Qu  =  ảnh hưởng lượng kỹ năng (Unobserved skill=Gap effect) không quan sát được Pu  =  ảnh hưởng giá (Unobserved price effect) không  quan sát được

 

3.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ Bất Bình đẳng giới trong thu nhập

Kết quả cho thấy, trong ảnh hưởng của sự thay đổi các yếu tố quan sát được (Qe), sự thay đổi nhóm tuổi, chi tiêu, chuyên môn, kinh nghiệm và vùng giữa nam và nữ góp phần làm giảm chênh lệch lương và nữ. Trong đó khoảng cách trình độ chuyên môn giữa nam và nữ đã góp phần lớn nhất vào giảm khoảng cách lương giữa  hai năm: khoảng 23%.

Trong ảnh hưởng của sự thay đổi hệ số của các yếu tố quan sát được này, sự thay đổi hệ số của các yếu tố: hôn nhân, sức khỏe, ngành nghề, cơ quan bù đắp được phần đáng kể cho sự khác biệt lương giữa hai giới. Việc thay đổi hệ số của yếu tố ngành nghề có ý nghĩa tích cực lớn nhất trong bộ phận ảnh hưởng này cũng như trong toàn bộ các bộ phận ảnh hưởng: giảm hơn 157% sự khác biệt lương trong giới. Điều này khuyến khích sự dịch chuyển ngành nghề cũng như đào tạo chuyên môn hợp lý để góp phần giảm sự chênh lệch về lương giữa các giới hơn nữa. Trong khi đó sự khác biệt về mức lương của lao động nam và lao động nữ trong khu vực nhà nước và tư nhân cũng đáng lưu ý: làm tăng 50% mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập. Lao động nữ trong khu vực tư nhân chịu thiệt thòi hơn so với trong khu vực nhà nước, hay có sự phân biệt giới trong mức lương cao hơn trong khu vực tư nhân so với trong hu vực nhà nước. Hy vọng việc chuyển dịch cơ cấu lao động hợp lý cùng Luật doanh nghiệp (cụ thể là luật năm 2005) sẽ khắc phục được điểm này.

Đối với những ảnh hưởng tiêu cực đối với mức chênh lệch lương giữa nam và nữ là ảnh hưởng của khoảng cách giới (Qu), chiếm 391% mức chênh lệch, điều này là một thách thức cho Việt Nam về việc thay đổi một ý thức hệ về phân biệt đối xử  giữa lao động nam và nữ, “thể hiện tầm quan trọng của sự phân biệt như một cản trở trong việc rút ngắn khoảng cách giới tính trong lương” (Liu,2004).

Những đóng góp của các nhóm yếu tố trên là do đóng góp của từng yếu tố đối với sự thay đổi chênh lệch trong mức lương theo bảng dưới đây. Trong nhóm tuổi giáo dục, góp phần giảm sự chênh lệch lương trong giới của nhóm (-0,0056) là do đóng góp của các yếu tố giáo dục từ trung học phổ thông trở lên. Với ảnh hưởng tích cực do sự thay đổi trong hệ số, giáo dục từ trung học phổ thông trở lên cần được quan tâm hơn nữa để phát huy ảnh hưởng này. Tương tự như vậy, sự thay đổi hệ số yếu tố làm việc trong ngành xây dựng và ngành công nghiệp cũng đóng góp làm giảm sự chênh lệch lương giữa nam và nữ. Đóng góp của các ngành này trong việc làm giảm sự chênh lệch lương là -0.0254. Về nhóm chuyên môn, nỗ lực rút ngắn khoảng cách trong chuyên môn bậc cao (-0,0007) cùng với sự thay đổi hệ số (-0,0109) tích cực đã góp phần rút ngắn khoảng cách lương giữa nam và nữ.

Tóm lại, mỗi một yếu tố có đóng góp khác nhau đối với sự thay đổi về bất bình đẳng giới trong lương. Sự khác biệt này sẽ có ý nghĩa gợi ý cho các nhà hoạch định chính sách nhằm đạt tới sự bình đẳng và tiến bộ cho con người và xã hội.

CHƯƠNG IV. MỘT SỐ GỢI Ý GIẢI PHÁP CHÍNH SÁCH NHẰM HẠN CHẾ BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP

4.2.1. Thúc đẩy giáo dục, cơ hội tiếp cận giáo dục góp phần giảm bất bình đẳng trong mức lương

Cần tăng cường nhận thức giới cho các nhà hoạch định giáo dục. Lồng ghép phân tích giới vào quá trình xác định các mục tiêu nhập học. Tăng cường xem xét nhu cầu thị trường lao động tương lai về quy hoạch phát triển nguồn nhân lực và giáo dục mang tính bình đẳng giới.

 Nhà nước nên chú ý phổ cập giáo dục tiểu học, đặc biệt cho lao động nữ vì bậc giáo dục này có tác dụng làm giảm mức bất bình đẳng trong thu nhập. Nhà nước cần hỗ trợ để tạo cơ hội hoàn thành bậc học này cho người lao động bằng nhiều hình thức như mở khóa học ngắn hạn, bổ túc… Bên cạnh đó cũng cần xóa bỏ tư duy ưu tiên cho bé trai đi học hơn là bé gái đặc biệt trong các gia đình nông thôn.

Đặc biệt tăng cường đầu tư, khuyến khích nâng cao trình độ văn hoá cao, như bậc đại học, cao đẳng. Nên tạo điều kiện cho người lao động có thể hoàn thành bậc học này nhằm tăng mức lương cho lao động nữ, dưới các hình thức như tự học đến thi, học từ xa, buổi tối, ngoài giờ làm việc…Khuyến khích đào tạo ở mức cao không chỉ mở rộng phạm vi lựa chọn kinh tế mà còn tăng khả năng được đề bạt của người phụ nữ và nắm giữ những trách nhiệm quản lý và ra quyết định.

4.2.2.Cơ cấu ngành nghề hợp lý

Việc phân chia giới theo ngành nghề có nghĩa là nhà nước đang chỉ dựa vào một bộ phận dân số có trình độ học vấn để cung cấp kỹ năng và tay nghề kỹ thuật cao mà không tận dụng được hết nguồn nhân lực cũng như giải phóng sức lao động (Trần Thị Vân Anh và Lê Ngọc Hùng, 2000). Đầu tư chuyển đổi cơ cấu ngành nghề hợp lý cũng có thể được xem là một dạng của bảo trợ xã hội hữu ích trong bối cảnh toàn cầu hóa khi mà người lao động có thể được yêu cầu di chuyển từ nơi các lĩnh vực kinh tế đang đi xuống sang các lĩnh vực đang khởi sắc.

 Cần xây dựng các chính sách tích cực nhằm khuyến khích phụ nữ tham gia nhiều hơn vμo các lĩnh vực phi truyền thống vμ khắc phục các trở ngại để thăng tiến trong nghề nghiệp. Ví dụ như khuyến khích lao động nữ tham gia vào ngành xây dựng, công nghiệp sẽ đóng góp tích cực làm giảm sự chênh lệch về tiền công, tiền lương.

Cần có những thay đổi lớn hơn nữa trong cơ cấu nền kinh tế trong quá trình chuyển đổi. Cần tăng cường các chính sách khuyến khích lực lượng lao động chuyển sang các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ. Chính sách này không những phù hợp với xu thế toàn cầu hoá mà còn thúc đẩy bình đẳng giới trong mức lương cho lao động.

Cũng cần tạo ra một môi tr−ờng bình đẳng cho nam giới vμ phụ nữ trong các công việc thuộc khu vực chính quy đ−ợc trả công nhằm giúp nam giới vμ phụ nữ trở thμnh những đối tác bình đẳng hơn trong thị tr−ờng lao động vμ ở gia đình. Tăng sự tiếp cận của phụ nữ tới việc lμm ở tất cả các khu vực vμ ngμnh nghề.

Trong khi đóng góp về lực lượng lao động của khu vực công cũng đã giảm xuống so với khu vực tư nhân và tự kinh doanh, mức chênh lệch về mức tiền công ăn lương theo giới ở khu vực tư nhân lại tăng. Để dung hoà hai vấn đề: đóng góp cho nền kinh tế và bình đẳng giới trong thu nhập, một phần sẽ phải được điều chỉnh bằng luật doanh nghiệp cũ năm  2005. Song phần lớn phải nhờ sự hỗ trợ của nhà nước, một mặt giám sát sự thực thi của luật pháp, mặt khác bổ sung những qui định nhằm bảo về quyền bình đẳng của người lao động.

Ngoài ra, phụ nữ cần được đào tạo để họ có thể thành công trong một loạt lĩnh vực trong đó có những kỹ năng ít mang tính lý thuyết hơn chẳng hạn như là quản lý công việc kinh doanh, kỹ năng đàm phán, thương lượng tập thể, lãnh đạo và xây dựng lòng tin cho chính mình.

4.2.3. Nâng cao chuyên môn, tay nghề lao động

Vấn đề kỹ năng cần được ưu tiên bởi vì vấn đề này được xem là một yếu tố chính hạn chế các cơ hội kinh tế của người phụ nữ. Vấn đề này liên quan đến tất cả mọi thành phần của lực lượng lao động, đặc biệt là lao động làm công ăn lương, chính vì vậy mà vấn đề này thường được nhấn mạnh trong các chính sách của chính phủ.

Vấn đề phát triển chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp nếu được chú trọng sẽ giúp cho người lao động có ưu thế ngoài thị trường lao động và có các cơ hội tìm được việc làm với đồng lương cao hơn. Trong đó lao động kỹ thuật cần được quan tâm và đào tạo, đặc biệt lao động kỹ thuật bậc cao. Cần có cơ chế và chế độ khuyến khích lao động nữ tham gia đào tạo lao động kỹ thuật và nâng cao tay nghề.

Cần tăng cường sự tham gia của phụ nữ vào các lĩnh vực nghiên cứu kỹ thuật thông qua chỉ tiêu và học bổng cũng như là xóa bỏ việc hạn chế phụ nữ tham gia vào tất cả các lĩnh vực và cấp giáo dục và đào tạo. Cần khuyến khích nhằm tăng tỷ lệ nữ sinh theo học các ngành kỹ thuật. Xác định tỷ lệ nhập học của phụ nữ trong các ngành kỹ thuật ở các trường dạy nghề và đại học. Trao học bổng và các suất thực tập cho nữ sinh các ngành kỹ thuật và đặc biệt là công nghệ cao. Tăng cường các biện pháp thu hút giáo viên nữ giảng dạy các ngành phi truyền thống trong tất cả các cấp thuộc hệ thống giáo dục và đào tạo.

Tuy nhiên, sẽ là không đủ nếu chỉ đơn giản là mở rộng việc đào tạo và đảm bảo sự tham gia nhiều hơn của phụ nữ. Cần chú ý nhiều hơn đến nội dung đào tạo cho các nhóm khác nhau khi gia nhập thị trường lao động cũng như là cho những người đang làm việc. Đào tạo kỹ năng khác cho các nữ chủ doanh nghiệp lớn, vừa và nhỏ, khác với cho cán bộ nữ làm chuyên môn trong các khu vực công và tư nhân, cho những người làm công ăn lương bước vào những lĩnh vực mới của nền kinh tế. Tất cả đều sẽ cần các loại kỹ năng và kiến thức hiểu biết khác nhau.

Các hoạt động hậu đào tạo cũng cần được tiến hành để đảm bảo rằng những khóa học này đạt được mục tiêu đề ra. Một hệ thống giám sát có thể sẽ giúp theo dõi những mẫu thử nam và nữ bước vào thị trường lao động sau khi họ đã hoàn thành những khóa học này.

Nhìn chung, cần có những mối liên hệ rõ rệt hơn giữa công tác đào tạo cho cả nam và nữ và bản chất thay đổi của nền kinh tế và thị trường lao động. Một giải pháp thay thế có thể là cần có sự tham gia nhiều hơn của khu vực tư nhân trong thiết kế giáo trình và đào tạo. Công tác đào tạo cần chuẩn bị cho cả nam và nữ khả năng quản lý các công nghệ mới và cạnh tranh trong các lĩnh vực ngành nghề kỹ thuật, đặc biệt là kỹ thuật bậc cao.

Đảm bảo phụ nữ đ−ợc tiếp cận bình đẳng với các thông tin về công nghệ vμ các quy trình sản xuất mới. Đảm bảo phụ nữ có đ−ợc các nguồn lực kinh tế cần thiết để tiếp cận công nghệ. Cần phải kết nối các ch−ơng trình chuyển giao công nghệ với các ch−ơng trình tín dụng cho phụ nữ hiện nay.

4.2.4. Về sức khoẻ và an toàn

   Việc giảm tỷ lệ nữ giới phải vào điều trị nội trú hay tăng cường sức khoẻ y tế cho nữ giới đóng góp phần nào làm giảm mức chênh lệch về thu nhập. Do vậy cần tăng cường khả năng tiếp cận của phụ nữ tới các hoạt động chăm sóc sức khoẻ. Tập trung chăm sóc sức khoẻ miễn phí cho phụ nữ. Tăng ngân sách y tế dành cho công tác phòng ngừa và chăm sóc sức khoẻ ban đầu ở cấp xã ph−ờng. Các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ cần phải phù hợp với nhu cầu đặc thù của phụ nữ, trong đó chú trọng công tác phòng ngừa.

Truyền thông về phòng ngừa dịch bệnh và về nhu cầu sức khoẻ của phụ nữ. Sự tiếp cận của ng−ời nghèo và phụ nữ tới hoạt động chăm sóc sức khoẻ tăng lên. Tăng ngân sách dành cho các hoạt động phòng ngừa và chăm sóc sức khoẻ ban đầu. Nâng cao nhận thức xã hội về các vấn đề sức khoẻ đặc thù của phụ nữ.  Tăng sự tiếp cận với các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ nhằm giải quyết các vấn đề sức khoẻ đặc thù của phụ nữ.

Thu thập tài liệu và nâng cao nhận thức xã hội về phân công lao động, bố trí thời gian và hậu quả của làm việc quá tải giữa nữ và nam giới trong gia đình. Nâng cao nhận thức và năng lực của nam giới để họ có trách nhiệm bình đẳng với gia đình và với việc chăm sóc sức khoẻ con cái.

4.2.5. Các gợi ý về độ tuổi lao động, phân bố lao động theo vùng

Qua kết quả nghiên cứu thực nghiệm cho thấy, yếu tố tuổi cũng như kinh nghiệm có ảnh hưởng tích cực làm giảm mức độ chênh lệch giữa lương nam và nữ. Hay nói một cách khác ở độ tuổi lao động càng cao thường gắn với tích luỹ được càng nhiều kinh nghiệm, khoảng cách mức lương giữa nam và nữ ngày càng được thu hẹp. Điều này càng ủng hộ cho quan điểm kiến nghị chính sách về tuổi về hưu giữa nam và nữ nên đồng nhất, hay kéo dài thời gian lao động của nữ giới nhằm tăng cơ hội tăng mức lương cho nữ giới.

Mặc dù phụ nữ – cũng như nam giới những người lao động chân tay có thể muốn được về hưu sớm, song cả nam và nữ đang làm những công việc nghiên cứu hay trí tuệ đều được coi là đạt đến độ chín về nghề ở lứa tuổi này. Người ta cũng chỉ ra rằng khả năng được đề bạt cũng như các cơ hội đào tạo và nâng cao khả năng chuyên môn của người phụ nữ bị hạn chế do thời gian công tác của họ ngắn hơn, do đó là tuổi nghỉ hưu nên thống nhất.

Về khu vực địa lý, nhìn chung lao động ở khu vực duyên hải Bắc Trung bộ, Đồng bằng sông Hồng, Tây Bắc có mức thu nhập bình đẳng hơn giữa nam và nữ. Nếu có luồng di chuyển lao động nữ về các khu vực này sẽ có ảnh hưởng tích cực đến mức độ bình đẳng trong mức lương. Tuy nhiên việc thay đổi về phân bố lao động được phối hợp hợp lý với các chính sách khác như chính sách di dân, chính sách đầu tư cơ sở hạ tầng…

4.2.6. Khuyến nghị nghiên cứu và hợp tác nhằm thúc đẩy bình đẳng giới trong mức lương và địa vị kinh tế

 

Các nghiên cứu về giới ở Việt Nam rõ ràng đã tăng trong những năm gần đây, và chất lượng của những nghiên cứu này đã được cải thiện đáng kể. Tuy nhiên, các nghiên cứu liên quan đến giới trong các ngành khoa học xã hội vẫn còn tương đối mới, và một số lượng lớn những nghiên cứu cơ bản vẫn cần phải được thực hiện.

Một nhu cầu đặc biệt cấp bách ở Việt Nam là điều tra lực lượng lao động được phân tách giới và có chất lượng cao nhằm bổ sung vào các điều tra hộ gia đình và doanh nghiệp. Điều tra lực lượng lao động cần quan tâm đầy đủ tới vấn đề mùa vụ, di cư, lao động trong các ngành không có thống kê và thu nhập. Các mô hình có thể cần được bổ sung để giải quyết những vấn đề cụ thể như là sự sẵn có của dịch vụ chăm sóc trẻ, trả lương tối thiểu và thông tin chi tiết về công việc nhà.

Cần tiến hành nghiên cứu về tách biệt giới tính trong giáo dục và việc làm và ảnh hưởng của tách biệt giới đối với thị trường lao động. Tìm kiếm các biện pháp tăng sự tham gia của phụ nữ trong các ngành học và việc làm phi truyền thống.

Tổ chức nghiên cứu về sự phân biệt đối xử đối với phụ nữ trên thị trường lao động. Hình thành quy định hạn chế sự phân biệt đối xử về giới tính ở nơi làm việc, đặc biệt là trong tuyển dụng, đề bạt cũng như các hình thức thực thi luật pháp về lao động.

Thiết lập cơ chế (thể chế và quy trình) cho việc hình thành và thực hiện chính sách kinh tế vĩ mô có nhạy cảm giới: tăng cân bằng giới trong quá trình ra quyết định kinh tế vĩ mô; phân tích giới trong các lĩnh vực kinh tế chủ chốt (lao động, cơ chế khuyến khích, chỉ số thể hiện); tác động giới của các điều chỉnh kinh tế; tác động đến tiêu dùng, công việc không đ−ợc trả công. Thành lập nhóm hợp tác liên bộ và liên ngành (các nhà kinh tế, phân tích giới, chuyên gia các lĩnh vực) để xây dựng và vận động cho các kiến nghị lồng ghép giới vào khung chính sách kinh tế vĩ mô quốc gia.

Về số liệu nghiên cứu, việc thiếu những dữ liệu phân tách giới đã được đề cập đến trong các cuộc tham vấn như là một hạn chế chính trong công tác nghiên cứu và ra quyết định. Một hoạt động có thể giúp khuyến khích và hướng dẫn công tác nghiên cứu ở Việt Nam là đánh giá những nỗ lực thu thập dữ liệu hiện nay của chính phủ, các nhà nghiên cứu và những đối tượng khác và sự sẵn có của những số liệu phân tách giới. Đánh giá này có thể được xuất bản định kỳ để giúp các nhà nghiên cứu, các nhà lập chính sách và xã hội dân sự và hướng dẫn những nỗ lực thu thập số liệu trong tương lai.

Cần có sự phối hợp giữa Hội Phụ nữ cần phối hợp với Liên đoàn Lao động để tích cực tham gia giám sát việc thực thi các điều luật lao động. Phối hợp các chuẩn mực lao động mang tính nhạy cảm giới với các n−ớc ASEAN khác vμ vận động thμnh lập một cơ chế kiểm tra giám sát thông qua Tổ chức Th−ơng mại Thế giới.

Phối hợp với Liên đoμn Lao động ở các n−ớc khác trong việc thúc đẩy ra đời điều luật quốc tế, tác động tới các Bộ Luật Lao động để đảm bảo tính nhạy cảm giới trong điều kiện lao động, sức khoẻ vμ an toμn, giờ lμm việc, quyền tổ chức vμ tham gia vμo các cuộc th−ơng l−ợng tập thể. Đào tạo và xây dựng năng lực cho Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam để làm tốt chức năng giám sát Luật Lao động và bảo vệ quyền của người lao động.

Phê chuẩn các công −ớc liên quan của Tổ chức Lao động Quốc tế, đ−a các công −ớc đó vμo luật pháp quốc gia vμ sử dụng các công −ớc đó để giám sát tính nhạy cảm giới của các thoả −ớc về việc lμm của các công ty quốc gia vμ quốc tế.

Bên cạnh đó, cần tăng c−ờng năng lực dự báo thị tr−ờng lao động vμ phát triển nguồn nhân lực mang tính nhạy cảm giới, đảm bảo phụ nữ đ−ợc trang bị năng lực cần thiết để có thể tiếp cận bình đẳng các cơ hội về việc lμm, đặc biệt các lĩnh vực phát triển.

Tóm lại, để hạn chế bất bình đẳng trong mức lương, cần phải phối hợp nhiều biện pháp cũng như có các chính sách thực hiện đồng bộ, đặc biệt tư tưởng truyền thống cũng cần có những thay đổi hợp lý hơn về vai trò của lao động nam và lao động nữ.

 

MỤC LỤC

 

LỜI MỞ ĐẦU.. 4

1. Sự cần thiết của việc nghiên cứu đề tài tại Việt Nam.. 5

2. Tình hình nghiên cứu đề tài ở Việt Nam.. 6

3. Mục tiêu của đề tài7

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.7

5. Cấu trúc của đề tài8

CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP9

1.1. Bất bình đẳng giới trong thu nhập. 9

1.1.1. Một số khái niệm về bất bình đẳng giới trong thu nhập. 9

1.1.2. Ảnh hưởng của bất bình đẳng giới trong thu nhập đến phát triển kinh tế. 10

1.1.3.Các yếu tố ảnh hưởng tới bất bình đẳng giới trong thu nhập. 10

1.2.Các phương pháp phân tích và đánh giá về bất bình đẳng giới trong thu nhập. 11

1.2.1. Phương pháp định tính. 11

1.2.2. Phương pháp định lượng và nghiên cứu thực nghiệm.. 12

CHƯƠNG II. THỰC TRẠNG VÀ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP TẠI VIỆT NAM.13

2.1. Tổng quan về thực trạng bất bình đẳng giới trong thu nhập ở Việt Nam.. 13

2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến bất bình đẳng giới trong thu nhập. 14

2.2.1 Đặc tính người lao động. 14

2.2.2. Giáo dục – đào tạo. 15

2.2.3. Lao động và việc làm.. 15

2.2.4. Vùng địa lý. 16

2.2.5. Môi trường chính sách liên quan đến thu nhập và vấn đề giới16

2.2.6. Nhóm các yếu tố khác. 17

CHƯƠNG III. KIỂM CHỨNG ĐỊNH LƯỢNG VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI VỀ THU NHẬP Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2002 – 2004. 17

3.1.  Đối tượng, phương pháp tiếp cận và nguồn số liệu. 17

3.1.1. Đối tượng nghiên cứu và các biến số. 17

3.1.2. Phương pháp tiếp cận của Juhn, Murphy và Pierce (1991):18

3.1.3. Nguồn số liệu. 19

3.2. Mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập và các nhân tố ảnh hưởng đến Bất Bình đẳng giới trong thu nhập19

3.2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến mức lương. 19

3.2.2. Mức độ bất bình đẳng giới trong thu nhập. 21

3.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ Bất Bình đẳng giới trong thu nhập. 23

CHƯƠNG IV. MỘT SỐ GỢI Ý GIẢI PHÁP CHÍNH SÁCH NHẰM HẠN CHẾ BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG THU NHẬP. 24

4.1. Thúc đẩy giáo dục, kiến thức và kỹ năng: xóa bỏ khoảng cách giới24

4.2. Về sức khoẻ và an toàn. 25

4.3. Cơ cấu ngành nghề hợp lý. 25

4.4. Nâng cao chuyên môn lao động. 25

4.5. Khuyến nghị chương trình nghiên cứu. 26

KẾT LUẬN.. 27

TÀI LIỆU THAM KHẢO.. 28

 

Kết luận

 

Xây dựng chiến lược thúc đẩy bình đẳng giới là nhiệm vụ đầy thách thức. Giới có liên quan đến tất cả mọi lĩnh vực và mọi cấp độ phát triển. Trong nỗ lực xác định các yếu tố ảnh hưởng đến bất bình đẳng giới trong lương, tác giả đã cố gắng tập trung vào yếu tố con người, yếu tố liên quan đến việc làm và yếu tố bên ngoài từ đó tập trung vào những giải pháp thực tế và những dự thảo cụ thể, ưu tiên việc thực hiện các luật và chính sách hiện hành mà không phải là khuyến nghị những luật và chính sách mới nhằm tiến tới một xã hội công bằng và phát triển bền vững hơn.

Giáo dục, chuyên môn và đào tạo, những việc đều hướng tới nhu cầu của một nền kinh tế và một xã hội đang ngày một đổi mới, đều rất quan trọng nhưng cũng có một nhu cầu giải quyết những hình thức phân biệt đối xử hiện nay trong hệ thống pháp luật và giải quyết nhu cầu của những nhóm dễ bị tổn thương trong thị trường lao động.

Bên cạnh đó, nâng cao hiểu biết tiến bộ về giới là một điều kiện tiên quyết quan trọng đối với nhiều ưu tiên chính sách. Bởi các chiến lược để thúc đẩy bình đẳng giới phải giải quyết những ý tưởng và định kiến lâu nay về quan hệ giới và chuẩn mực của nữ tính và nam tính trong xã hội. Những chiến lược nhằm thay đổi thái độ do đó phải đi cùng với những chiến lược thay đổi chính sách và phân bổ nguồn lực. Trong bối cảnh của Việt Nam, sẽ còn cần thời gian để có thể đưa ra những dấu hiệu và sự khích lệ cần thiết để giải quyết một số những thành kiến và định kiến này.

Ưu điểm của đề tài là không chỉ dừng lại ở đánh giá ảnh hưởng của từng nhóm yếu tố mà còn phân tách ảnh hưởng theo từng yếu tố đối với sự bất bình đẳng trong lương. Đề tài mang lại thông tin cập nhật mới nhất về bức tranh bất bình đẳng trong vấn đề tiền lương tiền công với nhiều cấp bậc trình độ, chuyên môn, vùng miền khác nhau.

Hạn chế của đề tài là do hạn chế về số liệu, chỉ có thời gian trong hai năm, nên chưa khai thác hết được ưu điểm của số liệu panel, nên chưa đánh giá được xu hướng bất bình đẳng trong dài hạn cũng như tính ổn định của các yếu tố ảnh hưởng. Do hạn chế về số liệu nên đề tài chưa phân tách đánh giá được lao động thuộc và không khu vực công. Không những thế, do bộ số liệu bản thân cũng chưa được xây dựng để làm công cụ phân tích về giới nên khó có thể tiếp cận so sánh đánh giá các yếu tố ảnh hưởng về tiếp cận nguồn lực, khả năng lãnh đạo và tham chính, …

Hy vọng rằng những nghiên cứu sau sẽ khắc phục được những hạn chế trên để đưa ra những kiến nghị xác đáng hơn, đóng góp hơn nữa cho quá trình phát triển bền vững đặc biệt trong bối cảnh hội nhập đầy biến động đặc biệt khi Việt Nam đã trở thành một thành viên của WTO.