Được biên soạn vào những năm 20, 30 của thế kỷ trước như ” Từ điển Hán – Việt của Đào Duy Anh hay “Việt Nam từ điển” của Ban Văn học Hội Khai trí Tiến Đức … Điều đó cho thấy khái niệm “Đạo kinh doanh của người Việt” là một khái niệm mới do thế hệ chúng ta đặt ra. Tuy nhiên khái niệm này có liên hệ với một khái niệm khác là “Đạo làm giàu của thế hệ các nhà Duy Tân ở đầu thế kỷ trước, đặc biệt là Cụ Cử Lương Văn Can mà nhờ trước tác còn để lại chúng ta có xu hướng tôn vinh cụ như vị tổ sư hay người khởi xướng “Đạo làm giàu” .

Đọc kỹ những trước tác phải nói là đầy tính khai sáng của cụ Lương Văn Can không chỉ thấy sự truyền bá những kiến thức mới mẻ về một lĩnh vực đã từng có từ xưa là sự buôn bán. Nhưng cũng từ xa xưa “cổ nhân thường khinh sự buôn bán là mạt nghệ, bởi vì người đời xưa trọng đạo đức mà khinh công lợi, thấy người buôn tham lợi mà ít nói thực, sợ mất cái lòng đạo đức đi”. Và cũng từ xa xưa trí lực con người Việt Nam chỉ hướng vào thi phú và quan trường. Như một nhà khảo cứu cũng là một viên quan cai trị thực dân khái quát rằng: trong mỗi người Việt Nam có một nhà thơ và một ông quan”.

>> Luật sư tư vấn pháp luật cho doanh nghiệp trực tuyến gọi số:1900.0191

Không rõ đó là một lời khen hay chê, nhưng đó chính là nguyên cớ khiến nước nghèo và dân không theo kịp được với thiên hạ trong cuộc tranh thương. Không có một đô thị nào trên nước Việt mà không có nhân tố Hoa, luôn có mặt trong các hoạt động dịch vụ và thương mại. Sự lấn át của cộng đồng người Hoa trên lĩnh vực này khiến cho một trong những nội dung vận động nhằm khích động tinh thần dân tộc ở đầu thế kỷ XX là phong trào “đế chế” (tẩy chay) “Bắc hoá” (hàng của Trung Hoa).

Chúng ta không quên những nhận xét xác đáng của cụ Cử về những yếu kém trong tư chất con người Việt Nam khi bước vào thương trường từ đầu thế kỷ trước. “Người mình không có thương phẩm – Không kiên tâm – Không nghị lực – Không biết trọng nghề – Không có thương học – Kém đường giao thiệp – Không biết tiết kiệm – Khinh hàng nội hóa”. Đó là những điều mà đến nay vẫn còn tồn tại như di chứng của một căn bệnh mãn tính.

Giới Sử học Việt Nam vẫn cho rằng xã hội Việt Nam dựa trên nền tảng của một nền kinh tế tiểu nông gắn với cơ cấu làng xã cùng với chính sách có xu hướng “ức thương” của các Nhà nước phong kiến nên khó hình thành một tầng lớp thương nhân lớn, những đại gia tạo thành một thế lực xã hội. Về đại cục, đều đó không sai. Ngay những địa điểm được coi là đô hội và buôn bán trù phú nhất như 1 Phố Hiến hay Hội An cũng chỉ là sự bùng phát một thời với những yếu tố ngoại thương của các thương nhân nước ngoài đến tham dự hội chợ theo mùa và cuối cùng tàn lụi. Nhưng có một phát hiện đáng chú ý liên quan đến một hiện vật nổi tiếng của dòng gốm Chu Đậu tại Bảo tàng lstambul (Thổ Nhĩ Kỳ). Trên chiếc bình cổ vẽ những bông hoa cúc với dây leo rất đẹp có ghi tên người vẽ là Bùi Thị Hy. Sau rất nhiều công phu nghiên cứu người ta đã tìm được một số hiện vật là những sản phẩm gồm có giá trị ở trong nước có dấu tích của nhân vật này… Để rồi mới đây, người ta đã tìm thấy bản sao tấm bia trên mộ chí của bà trong đó ghi tiểu sử của một nhà doanh nghiệp lớn của Việt Nam ở thế kỷ XV.

Nội dung bia cho biết bà sinh ra trong một gia đình danh gia vọng tộc có tài văn Chương lại có tài hội hoạ, đã từng cải nam đi thi đến tam trường thì bị lộ. Bà kết hôn với một chủ lò gốm ở vùng Chu Đậu huyện Nam Sách. Bà góp phần cùng chồng mở rộng sản xuất đồ gốm có chất lượng để tiến cống triều đình và xuất sang Trung Hoa, Nhật Bản và một số nước phương Tây. Chồng bà bị chết trong một chuyến đi biển vận chuyển hàng hóa. Bà tái giá với một người chồng họ Đặng rồi trực tiếp đứng ra kinh doanh, trở thành chủ thương đoàn, vượt biển buôn bán với “Tam phiên” (Nhật, Trung Hoa là phương Tây). . . Cuối đời, bà dành nhiều tiền của làm công đức hưng công xây nhiều đền chùa, cầu cống, được người dân trọng vọng. Bà chết năm 1502 và được dân chúng thờ phụng, coi là linh thiêng… Phát hiện này là một cá biệt hay có thể phản ánh những gì chúng ta chưa biết và quan niệm rằng ở nước ta thương mại còn kém phát triển như quan niệm lâu nay các nhà sử học thường kết luận?

Tôi đưa ra chi tiết này không nhằm gây đảo lộn nhận thức nhưng đòi hỏi chúng ta phải động não nhiều hơn khi đề cập tới một lĩnh vực quan trọng, nhưng không dễ nghiên cứu là lịch sử những vấn đề kinh tế – nền tảng của những vấn đề xã hội, chính trị và tư tưởng, lâu nay chưa được quan tâm đúng mức.

Tôi muốn đề cập tới hai vấn đề trên để lưu ý rằng, cho đến thời điểm các nhà duy tân của chúng ta xuất hiên, thì trong quan niệm làm giàu để đi đến đạo làm giàu, chúng ta chỉ nhằm vào những hoạt động “buôn bán” (thương nghiệp) mà thôi. Ngay câu trích được coi như nội dung “Đạo làm giàu” của cụ Cử Lương Văn Can cũng chỉ giới hạn như vậy: “Đương buổi thế giới cạnh tranh, các nước phú cường không đâu là chẳng đua tài thi sức trong trường thương chiến, văn minh ngày càng tiến bộ, buôn bán càng thinh đạt, buôn bán thịnh thời trong nước giàu mạnh không biết đến đâu là cùng, buôn bán suy thời trong nước nghèo yếu không biết đâu mà kể, cứ xem cái trình độ buôn bán một nước nào cao hay thấp, rộng hay hẹp thời xét được dân nước ấy giàu hay nghèo, văn hay dã. Việc buôn bán thịnh tuy có quan hệ đến quốc dân thịnh suy như thế, ta họ nên coi thường xem khinh được sao?”

Điều đó cho thấy quan niệm về “đạo làm giàu” mới chỉ giới hạn trong các hoạt động buôn bán mà thôi. Do vậy cụ Cử có đề cập tới việc giữ chữ Tín, việc không được đầu cơ nâng giá một cách trái lý, việc cân đong thiếu chính xác…như biểu hiện đạo đức của người thương nhân. Tuy vậy, ở nội dung phát hiện mà chúng tôi công bố ở trên còn cho thấy hoạt động kinh doanh từ xa xưa còn bao gồm cả khâu sản xuất ra hàng hoá, ở đây là những sản phẩm gốm Chu Đậu nổi tiếng đủ chất lượng xuất khẩu qua ngoại quốc. Những cuộc khai quật khảo cổ học trên biển (những con tàu đắm) và khảo cổ học vùng Chu Đậu cho thấy một năng lực sản xuất rất lớn từ thế kỷ XV.

Vào thời kỳ Duy Tân, chúng ta thấy các hoạt động kinh tế không chỉ dừng trên lĩnh vực buôn bán (lưu thông) mà còn cả trên lĩnh vực dịch vụ như vận tải đường sông – biển của Công ty Bạch Thái Bưởi, hay sản xuất, khai khoáng, chế tạo sản phẩm như xà bông, đóng tàu, sơn dầu… gắn với cái tên tuổi của các doanh nhân Việt Nam như Bạch Thái Bưởi, Trương Văn Bền, Nguyễn Sơn Hà, Nguyễn Hữu Thu, v.v…

Nhưng dường như vấn đề “đạo làm giàu” không thấy đề cập tới lĩnh vực ngoài sự buôn bán(?). Bao trùm lên hết thì chỉ có vấn đề phát huy tinh thần và lòng tự hào dân tộc thể hiện trước hết trong sự cạnh tranh. Đương nhiên tinh thần dân tộc cũng là một phần của “đạo làm giàu”.

Vì vậy theo tôi, một quan niệm tương đối hoàn chỉnh về “đạo kinh doanh” chỉ hình thành khi nước Việt Nam đã thực hiện được nền độc lập về chính trị và gắn với tư duy của Hồ Chí Minh khi nhà yêu nước và nhà hoạt động chính trị này vạch ra được một quan niệm khá hoan chỉnh về con đường phát triển đất nước – kiến tạo một nước Việt Nam hiện đại và đặt Việt Nam vào một xu thế hội nhập.

Ta thấy đây là lần đầu tiên quan niệm các nhà công thương (hay nhà công nghiệp và nhà thương nghiệp) được Hồ Chí Minh sử dụng. Và lá thư ngày 13/10/1945 có thể nói là một văn kiện ngắn, nhưng hoàn chỉnh nhất về “đạo kinh doanh” mà chúng ta đang bàn đến. Đó là nguyên lý “nền kinh tế quốc dân thịnh vượng là các sự kinh doanh của các nhà công nghiệp, thương nghiệp thịnh vượng” và hướng vào”công cuộc ích nước lợi dân”… Giải quyết mối quan hệ giữa lợi ích doanh nghiệp và lợi ích cộng đồng có thể là một nội dung của “đạo kinh doanh” mà trong bối cảnh lịch sử cụ thể khi đưa ra nguyên lý này, vị Chủ tịch của nước Việt Nam mới một mặt đặt nền móng cho một xã hội dân sự gắn với một thể chế chính trị hiện đại, trong đó đặt ý thức công dân và sự củng cố sức mạnh đoàn kết dân tộc trở thành mục tiêu chính trị hàng đầu. Cho dù Hồ Chí Minh đã lựa chọn lý tưởng của chủ nghĩa cộng sản, nhưng quan điểm nhất quán từ khi hình thành tư tưởng cách mạng của mình đã là không coi đấu tranh giai cấp như một phương thức phổ biến mà nhìn nhận sự phân hoá của xã hội Việt Nam trong một hoàn cảnh đặc thù cụ thể. Do vậy mà một trong những phát hiện sớm của Hồ Chí Minh chính là . “Chủ nghĩa dân tộc là một nguồn động lực lớn” (1924).

Chính nhận thức chính trị ấy đã định hướng cho những quan điểm xây dựng nền kinh tế quốc dân cũng như lựa chọn con đường phát triển của đất nước và cùng với nó là sự hình thành đội ngũ doanh nhân Việt Nam sau khi nước nhà độc lập. Như thế là có một nét xuyên suốt mang tính kế thừa từ “đạo làm giàu” của các nhà Duy Tân đầu thế kỷ 20 đến đội ngũ các “nhà công thương cứu quốc” ở giữa thế kỷ. Đó là tinh thần dân tộc và khát vọng giành độc lập dân tộc của các nhà doanh nghiệp.

Nếu chỉ dừng ở đó thì :”đạo kinh doanh chỉ đồng nghĩa với truyền thống yêu nước. Điều đáng nói khi đề cập tới tư tưởng Hồ Chí Minh chính là tính hiện đại chứa đựng trong quan điểm phát triển nền kinh tế quốc dân không tách khỏi thị trường và bối cảnh kinh tế quốc tế. Nói cách khác là tư tưởng hội nhập thị trường.

Chúng ta sẽ ngạc nhiên khi nghiên cứu những thông điệp của Hồ Chí Minh liên quan đến chính sách đối ngoại nói chung, chính sách kinh tế đối ngoại nói riêng được đưa ra ngay sau khi nước Việt Nam độc lập ra đời. “Vệt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước dân chủ, không muốn xây thù oán với ai” là một cương lĩnh chính trị tổng quát.

“Đôi với các nước dân chủ, nước Việt Nam sẵn sàng thực thi chính sách mở cửa và hợp tác trong một lĩnh vực: nước Việt Nam dành sự tiếp nhận thuận lợi cho đầu tư của các nhà tư bản, nhà kỹ thuật nước ngoài trong tất cả các ngành kỹ nghệ của minh – Nước Việt Nam sẵn sảng mở rộng các cảng, sân bay và đường sá giao thông cho việc buôn bán và quá cảnh quốc tế dưới sự lãnh đạo cửa Liên Hiệp quốc – Nước Vệt Nam sẵn sàng ký kết với các lực lượng hải quân, lực quân trong khuôn khổ của Liên Hiệp Quốc những Hiệp định An ninh đặc biệt và những Hiệp ước liên quan đến việc sử dụng một vài căn cứ hải quân …” (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4, tr.470). Trong văn kiện này không chỉ là một thông điệp chính trị, ngoại giao mà còn là một đường lối kinh tế với một thuật ngữ mà đến nay vẫn còn mang giá trị thời sự. Đó là đường lối “mở cửa với một tầm kích có thể nói là hết cỡ’.

“Bàn về Đạo kinh doanh của người Việt” Vào thời điểm này thật có ý nghĩa. Nó không chỉ tìm những giá trị mới cho giới doanh nhân nước ta trong cuộc phấn đấu đầy cơ hội và thách thức này, mà nó còn là dịp để chúng ta nhìn nhận được con đường hình thành những tư tưởng kinh tế của một dân tộc chậm bước vào sân chơi kinh tế toàn cầu nhưng không phải không có những giá trị mang tính truyền thông.

Khi mà cuộc hội nhập toàn cầu không dẫn đến sự tiêu tan các dân tộc các giá trị của cộng đồng văn hoá thì đương nhiên chủ nghĩa dân tộc cũng như năng lực hội nhập vẫn là hai nhân tố vừa thúc đẩy sự phát triển chung của nhân loại trên cơ sở sự cạnh tranh lành mạnh giữa các quốc gia, dân tộc.

Nói cách khác, “đạo kinh doanh” chính là năng lực hướng các hoạt động kinh doanh vào mục đích phục vụ lợi ích con người, hiểu theo nghĩa rộng là môi trường tồn tại của loài người (bao gồm cả môi trướng tiện nghi, môi trường văn hoá và môi trường sinh thái).

Điều cần nói từ bài viết này là lực lượng doanh nhân Việt Nam hôm nay – một lực lượng đang đắp bồi cho một đạo kinh doanh thời hội nhập và tiến tới toàn cầu hóa ở nước ta cần hiểu cốt cách của đạo kinh doanh để tiếp tục sự nghiệp chấn hưng đất nước làm cho dân giàu nước mạnh và không tụt hậu.

Nhà sử học Dương Trung Quốc
Nguồn:  Kinh doanh & tiếp thị