1. Kinh tế phi chính thức là gì?

Khái niệm khu vực kinh tế phi chính thức xuất hiện vào đầu những năm 1970, trong các tài liệu của Tổ chức Lao động Quốc tế (gọi tắt là ILO) về các nước châu Phi vào năm 1972. Đến năm 1993, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) và Cơ quan Thống kê Liên hợp quốc (UNSD) đã thống nhất đưa ra khái niệm về khu vực kinh tế phi chính thức, theo đó, “kinh tế phi chính thức” được hiểu một cách chung nhất, là tập hợp các đơn vị sản xuất ra sản phẩm vật chất và dịch vụ với mục tiêu chủ yếu nhằm tạo ra công ăn việc làm và thu nhập cho người lao động. Các đơn vị này thường hoạt động với tổ chức quy mô nhỏ, quan hệ lao động chủ yếu dựa trên lao động không thường xuyên, quan hệ họ hàng hoặc quan hệ cá nhân hơn là những quan hệ qua hợp đồng với những đảm bảo chính thức.

Tuy nhiên, do tính chất, đặc điểm phức tạp của khu vực kinh tế phi chính thức mà một định nghĩa đơn giản không thể bao quát hết, nên tới thời điểm hiện tại, vẫn chưa thể có một khái niệm thống nhất về khu vực này trên thế giới. Chẳng hạn như ở nhiều nước vẫn đang phổ biến một số tên gọi như: Khu vực phi chính thức (informal sector), kinh tế bóng đen (shadow economy), kinh tế ngầm (underground economy), … Mặt khác, cách hiểu về khái niệm và phạm vi của khu vực kinh tế phi chính thức thường hay bị nhầm lẫn với khu vực kinh tế chưa được quan sát. Vì vậy, theo các chuyên gia kinh tế, để nhận diện khu vực kinh tế phi chính thức, cần hiểu bản chất của khu vực này là hoạt động kinh tế của một khu vực trái ngược với khu vực kinh tế chính thống, cũng như khẳng định nó là một bộ phận rất quan trọng trong nền kinh tế của mỗi quốc gia.

Tại Việt Nam, thuật ngữ “kinh tế phi chính thức” bắt đầu xuất hiện trong các văn bản chính thức từ giai đoạn 2007 – 2009, khi được Tổng cục Thống kê sử dụng trong các cuộc điều tra Lao động – Việc làm ở thời điểm đó. Theo đó khu vực kinh tế phi chính thức ở Việt Nam được định nghĩa là tất cả các doanh nghiệp tư nhân không đủ tư cách pháp nhân, sản xuất ít nhất một số hàng hóa và dịch vụ để bán hoặc trao đổi, không có giấy phép kinh doanh và tham gia vào các hoạt động trong lĩnh vực phi nông nghiệp. 

 

2. Đặc điểm của kinh tế phi chính thức

Do mang tính chất trái ngược với nền kinh tế chính thức, nên có thể suy ra, nền kinh tế phi chính thức sẽ mang những đặc trưng dễ nhận thấy như sau:

Thứ nhất, các đơn vị trong kinh tế phi chính thức thường hoạt động với quy mô tổ chức nhỏ. Theo đó, các cơ sở sản xuất – kinh doanh thuộc khu vực kinh tế phi chính sẽ không phải đăng ký kinh doanh; hợp pháp với quy mô nhỏ (theo doanh thu hoặc lao động); có sổ sách kế toán không hoàn chỉnh; chi phí sản xuất thường không phân biệt với chi tiêu của hộ gia đình và các tài sản như nhà cửa, xe cộ, … thường được sử dụng cùng với nhu cầu tiêu dùng của hộ gia đình.

Thứ hai, quan hệ lao động trong kinh tế phi chính thức thường chủ yếu dựa trên lao động thời vụ, quan hệ họ hàng hay quan hệ cá nhân hơn là những quan hệ qua hợp đồng lao động theo quy định của pháp luật lao động hiện hành. Người lao động trong khu vực này thường là người dân di cư lên thành thị, có hoàn cảnh khó khăn cùng công việc bấp bênh, thiếu tính ổn định.

Thứ ba, các cá nhân, người kinh doanh và người lao động trong khu vực kinh tế phi chính thức không được hưởng các chính sách hỗ trợ, chính sách an sinh xã hội của Nhà nước. Chẳng hạn như các cá nhân, người kinh doanh sẽ khó có thể nhận được hỗ trợ về nguồn vốn, quyền thế chấp tài sản và các quyền lợi hợp pháp khác trong các giao dịch của mình. Người lao động khu vực phi chính thức cũng khó có thể tiếp cận được với các chính sách an sinh xã hội như bảo hiểm xã hội, thai sản, chính sách về mức lương tối thiểu, giờ làm, …

Thứ tư, kinh tế phi chính thức tạo ra giá trị kinh tế nhưng không được tính vào tổng sản phẩm nội địa (GDP) và tổng sản phẩm quốc dân (GNP) của quốc gia. Cũng chính vì không được tính vào các tỉ số của nền kinh tế quốc dân mà khu vực kinh tế phi chính thức sẽ không thể có được chính sách quản lý triệt để và hỗ trợ hợp lý từ Nhà nước.

Tóm lại, kinh tế phi chính thức sẽ bao gồm các hoạt động kinh tế không đăng ký về mặt pháp lý, không được tổng hợp trong hệ thống các chỉ tiêu chính thức của nền kinh tế quốc dân, và vì vậy, giá trị được tạo ra từ khu vực này không được tính vào tổng sản phẩm quốc nội (GDP) hoặc tổng sản phẩm quốc dân (GNP). Bên cạnh đó, cá nhân, người kinh doanh và người lao động trong khu vực kinh tế này sẽ không được hưởng các quyền lợi và nghĩa vụ trong hệ thống hỗ trợ và hệ thống phúc lợi xã hội của quốc gia (như các chế độ về bảo hiểm, thai sản, …). 

 

3. Vai trò của kinh tế phi chính thức

Nhìn chung, ở bất kỳ quốc gia nào và ở bất kỳ thời kỳ nào, cũng sẽ luôn tồn tại hai nền kinh tế, một nền kinh tế chính thức, thống kê được, kiểm soát được và một nền kinh tế không chính thức, không thống kê, không tổng hợp và kiểm soát được. Nền kinh tế phi chính thức như một cái bóng của nền kinh tế chính thức, hoặc ẩn sau nền kinh tế chính thức.

Các cuộc khủng hoảng kinh tế đã và đang làm gia tăng vai trò của khu vực kinh tế phi chính thức khi rất nhiều việc làm bị cắt giảm tại các khu vực kinh tế chính thức. Như vậy, ở góc độ nào đó, nền kinh tế phi chính thức có thể được coi là đã tạo ra mạng lưới an toàn cho nền kinh tế quốc gia. Điều này giải thích vì sao khu vực kinh tế này thường phát triển mạnh trong bối cảnh suy thoái hoặc khủng hoảng kinh tế. Thậm chí theo một số chuyên gia kinh tế, hoạt động của khu vực kinh tế phi chức còn góp phần sản sinh ra nhiều sáng kiến đổi mới, từ đó thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế.

Ngoài ra, khu vực kinh tế phi chính thức còn có vai trò quan trọng trong tạo ra công ăn việc làm cho lực lượng lao động, nhất là đối với người lao động nghèo khó. Các doanh nghiệp thuộc khu vực kinh tế phi chính thức sẽ được hưởng lợi từ nguồn lao động giá rẻ, các doanh nhân chính thức tiềm năng cũng có cơ hội sử dụng khu vực này như một thử nghiệm cho các dự án kinh doanh của mình.

 

4. Tổng quan về nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam

4.1. Nguyên nhân tồn tại khu vực kinh tế phi chính thức ở Việt Nam

Sự ra đời và tồn tại của các nhóm hoạt động trong nền kinh tế phi chính thức ở Việt Nam có thể do một số nguyên nhân chính sau:

Một là, đối với nhóm hoạt động kinh tế bất hợp pháp thì nguyên nhân chủ yếu là do chạy theo lợi nhuận kinh tế. Các cá nhân, người kinh doanh đã bất chấp pháp luật để tiến hành việc kinh doanh phi pháp nhằm mục đích kiếm lời. Bên cạnh đó, bộ máy quản lý của chính quyền còn yếu, không đủ sức răn đe, kiểm soát các hoạt động kinh doanh phi pháp, hay thủ tục hành chính rườm rà, gánh nặng về thuế, … cũng là một trong những nguyên nhân khiến nhóm hoạt động kinh tế bất hợp pháp trong khu vực phi chính thức phát triển.

Hai là, đối với nhóm hoạt động kinh tế hợp pháp của hộ gia đình hoặc cá nhân, người kinh doanh nhỏ, thì nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự tồn tại của nhóm hoạt động này nói riêng và nền kinh tế phi chính thức nói chung chính là sự phát triển không ổn định của nền kinh tế quốc gia. Hay nói cách khác, sự tăng trưởng chậm chạp, sự khủng hoảng kinh tế đã làm cho khu vực kinh tế chính thức không đáp ứng được nhu cầu về việc làm và thu nhập của người lao động, nhất là đối với người lao động nghèo khó. Dẫn tới họ phải buộc tự tìm kế sinh nhai bằng cách tham gia các hoạt động kinh doanh buôn bán nhỏ. 

Bên cạnh đó, nhiều chủ thể kinh doanh có quy mô khá lớn nhưng vẫn không chịu chuyển sang các lĩnh vực trong khu vực kinh tế chính thức cũng là một trong những nguyên nhân thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế phi chính thức ở nước ta.

 

4.2. Tác động của kinh tế phi chính thức đến kinh tế – xã hội Việt Nam hiện nay

Kinh tế phi chính thức đã và đang hiện diện khắp mọi miền Việt Nam. Nhìn chung, các số liệu thống kê về quy mô của khu vực kinh tế phi chính thức còn khá hạn chế. Theo Tổng cục Thống kê, tỉ lệ đóng góp của khu vực kinh tế phi chính thức đã được quan sát trong chỉ tiêu GDP cả nước năm 2015 là 14.34%; hoạt động tự sản, tự tiêu của hộ gia đình đã được quan sát là 2.09%. Các báo cáo kinh tế và tài chính quốc tế cũng cho thấy, Việt Nam có khu vực kinh tế phi chính thức rất lớn, nếu tính được giá trị của toàn bộ khu vực này vào GDP, có thể làm cho GDP tăng lên khoảng 30%. Dù con số cụ thể là bao nhiêu thì cũng không thể phủ nhận, các hoạt động trong khu vực kinh tế phi chính thức đã và đang diễn ra hết sức sôi nổi và phức tạp, bao gồm cả hoạt động kinh tế hợp pháp và thậm chí là hoạt động kinh tế bất hợp pháp (như buôn lậu, gian lận thương mại, …). Các hoạt động kinh doanh cá thể trở thành sôi nổi, len lỏi vào mọi ngóc ngách, mọi mặt trong đời sống kinh tế – xã hội của người dân Việt Nam hiện nay.

Như vậy, sự tồn tại của khu vực kinh tế phi chính thức ở nước ta là điều tất yếu. Bên cạnh những hạn chế, tiêu cực thì khu vực kinh tế này cũng có những tác động tích cực đối với nền kinh tế – xã hội, đặc biệt là vai trò trong các hoạt động kinh tế cá thể quy mô nhỏ. Cụ thể:

Về tác động tích cực:

  • Khu vực kinh tế phi chính thức đã tạo nên việc làm đa dạng, phong phú cho người lao động. Tạo nên kế sinh nhai cho người lao động nghèo, người lao động di cư đến các đô thị lớn;
  • Giúp nền kinh tế quốc gia tồn tại trong giai đoạn suy thoái và khủng hoảng;
  • Là động lực của đổi mới và tăng trưởng đối với mỗi quốc gia trong thời điểm hiện tại.

Về tác động tiêu cực:

  • Do giá trị tạo ra trong khu vực kinh tế phi chính thức không được thông kê vào các chỉ tiêu kinh tế, nên các cơ quan nhà nước, chính quyền sẽ thiếu thông tin để kiểm soát, quản lý và ảnh hưởng tới việc hoạch định các chính sách của Nhà nước;
  • Làm suy yếu sức cạnh tranh của nền kinh tế quốc gia trên thị trường thế giới, (do các hoạt động kinh tế bất hợp pháp). Tạo nên môi trường cho bất bình đẳng trong kinh doanh và tâm lý làm ăn chụp giật, nhất thời, không có sự ổn định và đầu tư dài hạn;
  • Làm thất thu thuế của nhà nước;
  • Có nhiều rủi ro cho người lao động trong khu vực này do đa phần không có hợp đồng lao động, người lao động không được pháp luật bảo vệ và rất khó khăn trong việc tiếp cận các chính sách hỗ trợ và an sinh xã hội của Nhà nước.

 

4.3. Một số đề xuất, khuyến nghị cho Việt Nam

Kinh tế phi chính thức ở Việt Nam đang ngày càng được mở rộng ở cả thành thị và nông thôn. Là một bộ phận quan trọng không thể tách rời trong cấu thành của nền kinh tế, khu vực kinh tế phi chính thức cần được Nhà nước quan tâm hơn nữa, sớm có cơ chế, chính sách can thiệp kịp thời và phù hợp với vai trò của khu vực kinh tế này. Từ đó hợp pháp hóa khu vực kinh tế phi chính thức trong nền kinh tế quốc dân, tạo điều kiện cho khu vực này phát triển, đẩy mạnh sự quan tâm, giảm dần việc bỏ sót nghĩa vụ đóng thuế, tăng thu ngân sách nhà nước và đảm bảo công bằng trong kinh doanh nói riêng, xã hội nói chung.

Theo đó, để nền kinh tế phi chính thức phát triển bền vững ở Việt Nam, cần chú trọng một số giải pháp sau:

Thứ nhất, Chính phủ cần cần đối ngân sách để tiếp tục triển khai thực hiện Đề án “Thống kê khu vực kinh tế phi chính thức” nhằm đo lường đầy đủ và thường xuyên khu vực kinh tế này.

Thứ hai, tập trung hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách quản lý kinh tế nhằm khuyến khích các cơ sở sản xuất, kinh doanh cá thể thuộc khu vực kinh tế phi chính thức. Bổ sung, hoàn thiện các chính sách hỗ trợ, an sinh xã hội đối với các cá nhân, người kinh doanh và người lao động.

Thứ ba, xem xét việc khuyến khích các chủ thể trong khu vực phi chính thức tham gia vào nền kinh tế chính thức. Tạo điều kiện tốt nhất cho các chủ thể phát triển trong bất cứ môi trường nào.

Thứ tư, tiếp tục cải cách thủ tục hành chính, cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, tạo môi trường thuận lợi và an toàn cho phát triển kinh tế dài hạn. Qua đó góp phần tạo nên nền tảng tổng thể để khu vực kinh tế phi chính thức vươn lên phát triển ổn định, đem lại giá trị to lớn cho nền kinh tế quốc gia.

Trên đây là toàn văn bài viết của Luật LVN Group liên quan đến nền kinh tế phi chính thức. Nếu có bất kỳ vướng mắc liên quan đến bài viết hoặc các câu hỏi về Luật Doanh nghiệp, Luật Lao động, … quý khách hàng vui lòng gọi đến tổng đài tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài điện thoại 1900.0191 để được Luật sư tư vấn qua tổng đài trực tuyến.