Lợi ích của việc xây dựng chế định vật quyền đối với việc hoàn thiện hệ thống pháp luât tài sản

1. Tổng quan

Khái niệm và đặc điểm. Vật quyền là một khái niệm của luật latinh, được dùng để chỉ quyền có thể được thực hiện trực tiếp và ngay tức khắc trên một vật[1]. Quan hệ vật quyền trên nguyên tắc hình thành từ hai yếu tố: chủ thể của quyền (con người) và đối tượng của quyền (vật). Quan hệ ấy vận hành mà không cần đến vai trò của một chủ thể khác, đặc biệt là không cần sự hợp tác hoặc trợ lực của chủ thể khác. Chính điều này tạo ra sự khác biệt cơ bản giữa vật quyền và trái quyền, cũng là một loại quyền tài sản được ghi nhận trong luật latinh: trái quyền được thiết lập giữa hai chủ thể và chỉ có thể được thực hiện suôn sẻ rên cơ sở họp tác tích cực giữa hai chủ thể đó.

Ngoài ra, vật quyền cũng được nhận biết nhờ hai điểm mà ở đó chủ thể của quyền có lợi thế rõ ràng so với chủ thể của trái quyền.

Thứ nhất, vật quyền cho phép chủ thể thực hiện quyền của mình đối với vật bất kể vật đang nằm trong tay người nào. Luật gọi đó là quyền theo đuổi. Trên nguyên tắc, tất cả những ai đang nắm giữ vật, dù với tư cách nào, đều phải tôn trọng các quyền năng của người có vật quyền, một cách không điều kiện: người có quyền sở hữu tài sản được quyền yêu cầu người nắm giữ tài sản phải giao tài sản cho mình và người sau này phải giao nếu không muốn bị coi là người chiếm giữ tài sản trái phép; chủ sở hữu tài sản thế chấp phải tôn trọng quyền kê biên tài sản của chủ nợ nhận thế chấp; chủ sở hữu bất động sản chịu địa dịch về lối đi qua phải tôn trọng quyền về lối đi qua của người hưởng địa dịch;…

Thứ hai, vật quyền cho phép người có quyền thực hiện quyền của mình đối với vật nhằm thoả mãn lợi ích theo đuổi trước những người khác, đặc biệt là những người theo đuổi cùng lợi ích đó. Luật gọi đó là quyền ưu tiên. Chủ nợ nhận thế chấp có quyền tiền thu được từ việc bán tài sản thế chấp để trừ nợ trước các chủ nợ thường.

Không chỉ được sử dụng cùng với trái quyền như các công cụ phân loại tài sản, vật quyền trước hết là một trong những chế định cơ sở của pháp luật tài sản, là chỗ dựa mà từ đó các chế định khác của pháp luật tài sản có thể được xây dựng và hoàn thiện. Chế định vật quyền cho phép xây dựng một hệ thống pháp luật tài sản có chất lượng; đến lượt mình, hệ thống ấy đặt cơ sở cho sự phát triển giao lưu dân sự lành mạnh và an toàn, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế và bình ổn trật tự xã hội.

Ở góc nhìn pháp luật Việt Nam, việc xây dựng chế định vật quyền có tác dụng tích cực về nhiều phương diện, đặc biệt là trong việc hoàn thiện chế độ pháp lý về bất động sản trong quan hệ láng giềng và chế độ pháp lý về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ.

2. Vật quyền và khái niệm tài sản

Xây dựng lại định nghĩa tài sản. Theo quan niệm của luật học latinh, tài sản, được hiểu là một vật có giá trị tiền tệ, có thể được nhận dạng theo một trong hai cách.

Hoặc ở góc độ vật lý, tài sản thực sự là một vật. Tuỳ theo vật có thể dịch chuyển được hay không, người ta phân biệt giữa động sản và bất động sản. Vả lại, trong logic của suy nghĩ, các vật không dịch chuyển được là những vật có thể được mô tả dễ dàng cho phép phân biệt, một mặt, giữa vật này với các vật chuyển dịch được ví trí trong không gian và, mặt khác, giữa các vật không chuyển dịch được vị trí. Bởi vậy, về mặt lý thuyết, hoàn toàn có thể lập được một danh sách các vật không chuyển dịch được vị trí, gọi là danh sách bất động sản. Điều đó cũng có nghĩa rằng không cần lập một danh sách cho các động sản, bởi chỉ cần không nằm trong danh sách bất động sản, một tài sản đương nhiên được coi là động sản.

Hoặc ở góc độ pháp lý, tài sản được hình dung như một quyền. Tuỳ theo quyền có thể được thực hiện trực tiếp hoặc thông qua vai trò của một chủ thể khác, người ta phân biệt giữa vật quyền và trái quyền. Do tính chất quan trọng của vật quyền, đặc biệt là do ảnh hưởng sâu rộng của nó đối với đời sống xã hội và giao lưu dân sự nói riêng, người làm luật có xu hướng đòi hỏi vật quyền phải được luật ghi nhận mới được coi là tồn tại hợp pháp và được bảo vệ. Cũng bằng phương pháp loại suy, người ta nói rằng những tài sản không phải là vật quyền, thì được gọi là trái quyền. Theo thời gian, có một loại quyền thứ ba, gắn với giá trị kinh tế của các công trình tim óc như tác phẩm văn chương, khoa học, nghệ thuật, gọi là quyền sở hữu trí tuệ, đứng bên cạnh vật quyền và trái quyền như một loại tài sản đặc thù.

Có thể cân nhắc về một cách định nghĩa tài sản trong khuôn khổ sửa đổi Bộ luật dân sự như sau.

Điều 163 (sửa đối).

1. Tài sản bao gồm động sản và bất động sản

2. Tài sản, được hiểu là một quyền có giá trị tiền tệ, bao gồm vật quyền, trái quyền và quyền sở hữu trí tuệ.

Sau đó, có thể xây dựng một nhóm quy tắc xác lập các tiêu chí nhận dạng bất động sản; một nhóm quy tắc khác xác lập các tiêu chí nhận dạng vật quyền. Không cần xây dựng các quy tắc về nhận dạng động sản, trái quyền, bởi các tài sản này được nhận dạng theo phương pháp loại suy. Riêng đối vói quyền sở hữu trí tuệ, Bộ luật dân sự, với chức năng của luật chung, chỉ cần đưa ra định nghĩa dựa vào các yếu tố đặc trưng, rồi dẫn chiếu đến Luật sở hữu trí tuệ.

3. Vật quyền và chế độ pháp lý về bất động sản trong quan hệ láng giềng

Xây dựng lại quan niệm về địa dịch. Trong luật La Mã, địa địch được hình dung là quan hệ giữa hai bất động sản trong đó một bất động sản (gọi là bất động sản chịu địa dịch) chấp nhận vai trò phục vụ cho việc khai thác một bất động sản khác (gọi là bất động sản thụ hưởng) thuộc về một chủ sở hữu khác. Ví dụ điển hình là địa dịch về lối đi qua của một bất động sản bị vây bọc. Với cách định nghĩa đó, bất động sản được coi là một chủ thể.

Địa dịch được xác đinh là một trong những yếu tố đặc trưng của chế độ pháp lý về bất động sản trong quan hệ láng giềng và được biết từ lâu như một chế định có tác dụng tạo điều kiện thuận lợi cho việc khai thác bất động sản trong điều kiện một bất động sản tư trong trường hợp điển hình nằm giữa các bất động sản tư của những người khác.

Cần nhấn mạnh đặc điểm về chủ thể của quan hệ: địa dịch được thiết lập để tạo điều kiện cho một bất động sản được vận hành suôn sẻ nhờ có sự phục vụ của một bất động sản khác; đó không phải là quan hệ giữa hai chủ sở hữu, hai con người. Nói cách khác, địa dịch thực sự là một vật quyền gắn với bất động sản; nó tồn tại chừng nào bất động sản còn tồn tại và các điều kiện cần thiết để vật quyền được xác lập có đủ, cho dù các bất động sản liên quan có được chuyển dịch từ người này sang người khác.

Cũng vì địa dịch là sự phục vụ của một bất động sản đối với một bất động sản khác mà bất kỳ ai, không chỉ chủ sở hữu, trong khuôn khổ sử dụng, khai thác công năng của bất động sản thụ hưởng, đều có quyền thụ hưởng địa dịch gắn với bất động sản ấy[2].

Trong luật Việt Nam hiện hành địa dịch mang một tên rất dài mà lại không tải được toàn bộ nội hàm kỹ thuật của nó – “quyền sử dụng hạn chế bất động sản liên kề”. Dường như khi xây dựng chế định địa dịch, người làm luật chỉ quan tâm đến trường hợp chủ sở hữu một bất động sản có nhu cầu sử dụng một bất động sản liền kề bằng hành vi khai thác tích cực (đi qua, dẫn nước, thoát nước,…). Có trường hợp chủ sở hữu không có nhu cầu khai thác mà chỉ mong muốn bất động sản liền kề ở trong một tình trạng “chịu đựng” như thế nào đó, để viêc khai thác bất động sản của mình được thuận lợi. Ví dụ, chủ sở hữu một sân bay đòi hỏi các bất động sản lân cận không được xây dựng quá một dộ cao nào đó để bảo đảm cho sự an toàn của máy bay khi cất cánh hoặc hạ cánh.

Điều quan trọng hơn nữa là với cách gọi địa dịch như thế, dễ có cảm giác rằng đó là quyền của một người hơn là quyền gắn với một bất động sản. Theo BLDS Điều 274 khoản 2, trong trường hợp quyền sử dụng hạn chế bất động sản liền kề đã được xác lập cho chủ sở hữu nhà, người sử dụng đất, thì người được chuyển giao nhà, quyền sử dụng đất cũng được hưởng quyền đó. Với quy định ấy, người ta dễ đi đến kết luận rằng người không phải là chủ sở hữu nhà, người có quyền sử dụng đất, thì không có quyền sử dụng hạn chế bất động sản liền kề, dù có đầy đủ tư cách để sử dụng tài sản. Trường hợp của người thuê hay, nói vui, người thân thuộc của chủ sở hữu là ví dụ: bất động sản mà bị vây bọc thì chỉ có chủ sở hữu bất động sản có quyền về lối đi qua bất động sản lân cận, còn người thuê, người ở nhờ, người được uỷ quyền quản lý vợ (chồng), con của chủ sở hữu phải ở lại.

Việc khẳng định tính chất vật quyền của địa dịch sẽ cho phép khắc phục những bất hợp lý trong chế độ pháp lý về quyền sử dụng hạn chế bất động sản liền kề.

4. Vật quyền và bảo đảm nghĩa vụ

Hai nhóm biện pháp bảo đảm nghĩa vụ bằng tài sản đặc định. Trong quan niệm latinh có hai cách dùng tài sản đặc định để bảo đảm cho việc thực hiện một nghĩa vụ trả tiền.

Hoặc người ta giao hẳn tài sản cho chủ nợ nắm giữ vật chất. Luật gọi đó là cầm cố tài sản. Cầm chắc tài sản trong tay, chủ nợ hầu như hoàn toàn yên tâm về khả năng thu hồi nợ trong mọi trường hợp: nếu người mắc nợ chủ động trả nợ thì tốt; còn nếu không chủ nợ có quyền xử lý tài sản cầm cố bằng cách đem bán rồi dùng tiền bán tài sản để trừ nợ.

Hoặc tài sản vẫn được để lại cho chủ sở hữu, nhưng kèm theo một cam kết theo đó trong trường hợp nợ được bảo đảm không được trả, thì chủ nợ có quyền xử lý tài sản bằng cách đem bán và lấy tiền trừ nợ. Luật gọi đó là thế chấp tài sản. Để cảnh báo mọi người về ràng buộc này đối với tài sản, người làm luật thiết lập hệ thống đăng ký thế chấp: được đăng ký, việc thế chấp coi như được công bố cho tất cả mọi người.

Ngoài ra, luật pháp còn thừa nhận một loại biện pháp bảo đảm nghĩa vụ bằng tài sản đặc định, gọi là đặc quyền (privilege). Biện pháp bảo đảm nghĩa vụ loại này được thừa nhận cho một số chủ nợ, do tính chất đặc biệt của quyền chủ nợ mà họ nắm giữ. Chẳng hạn người bán một động sản mà chưa được trả tiền có quyền ưu tiên được thanh toán một khi tài sản đó được đem bán một lần nữa; người cho thuê nhà có quyền ưu tiên nhận tiền thuê còn nợ bằng cách bán các động sản của người thuê để trong nhà cho thuê;… Một số đặc quyền thậm chí còn chi phối toàn bộ tài sản hoặc toàn bộ động sản hay bất động sản của người mắc nợ.

Tính chất đối vật của quyền nhận cầm cố và quyền nhận thế chấp. Trong luật Việt Nam hiện hành, thế chấp, cầm cố là quan hệ (có nguồn gốc từ hợp đồng) giữa hai con người, chứ không phải là quan hệ giữa một người và một tài sản. Việc cầm cố, thế chấp có tác dụng “treo” quyền định đoạt của chủ sở hữu hay đúng hơn nữa là đặt việc thực hiện quyền đó dưới sự giám sát nghiêm ngặt của chủ nợ[3]. Trên thực tế, đã có nhiều vụ định đoạt tài sản thế chấp bị xem xét như những vụ vi phạm pháp luật nghiêm trọng và người định đoạt bị truy cứu trách nhiệm hình sự như người có hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản của người khác.

Mặt khác, cũng vì quan hệ cầm cố, thế chấp là quan hệ giữa hai chủ thể mà trong trường hợp nợ được bảo đảm không được trả, chủ nợ nhận thế chấp phải yêu cầu chủ sở hữu giao tài sản cho mình xử lý (BLDS Điều 351 khoản 5). Tất nhiên, nếu chủ sở hữu không giao, thì chủ nợ phải kiện ra toà án để yêu cầu cưỡng chế theo thủ tục chung về tố tụng dân sự.

Trong khi đó, trong luật latinh, chủ nợ có bảo đảm bằng việc cầm cố, thế chấp tài sản có quyền trực tiếp đối với giá trị kinh tế của tài sản, chứ không phải đối với bản thể vật lý của tài sản như chủ sở hữu. Tài sản được cầm cố, thế chấp vẫn thuộc về người có quyền sở hữu; tuy nhiên, trong trường hợp nghĩa vụ có bảo đảm không được thực hiện, thì chủ nợ cò bảo đảm có quyền kê biên và bán tài sản rồi thu hồi nợ từ tiền bán tài sản. Quyền đó phải được tôn trọng bởi tất cả mọi người, kể cả chủ sở hữu tài sản.

Về phần mình, chủ sở hữu vẫn giữ lại cho mình đầy đủ các quyền được pháp luật thừa nhận cho người có quyền sở hữu đối với tài sản cầm cố, thế chấp, đặc biệt là quyền định đoạt. Nói cách khác, tài sản vẫn có thể được chuyển nhượng trong tình trạng đang được cầm cố, thế chấp. Tất nhiên, người làm luật phải làm thế nào để người được chuyển nhượng biết rõ tình trạng pháp lý của tài sản khi chấp nhận việc chuyển giao tài sản cho mình. Vấn đề không khó giải quyết trong trường hợp tài sản được cầm cố, bởi khi đó, tài sản đang nằm trong tay chủ nợ nhận cầm cố. Đối với tài sản thế chấp, việc làm rõ tình trạng pháp lý được bảo đảm nhờ sự vận hành của hệ thống đăng ký. Việc thế chấp được ghi nhận trong sổ đăng ký tài cùng với các vật quyền khác. Người muốn mua tài sản có thể đến cơ quan đăng ký để thu thập thông tin về những ràng buộc đối với tài sản. Nếu đã biết rõ tình trạng thế chấp của tài sản mà vẫn chấp nhận mua, thì trong trường hợp nợ không được trả và tài sản bị kê biên, thì người mua chỉ có thể lựa chọn giữa hai giải pháp: hoặc chấp nhận trả trọn số nợ để bảo toàn tài sản; hoặc bỏ mặc tài sản cho chủ nợ xử lý.

Ở Pháp, người có ý định mua một tài sản thế chấp có thể loại trừ rủi ro bằng cách tiến hành một thủ tục đặc biệt gọi là thủ tục thanh tiêu (purge). Trong khuôn khổ thực hiện quyền này, người mua đề nghị giải trừ thế chấp đối với tài sản bằng cách dùng tiền mua tài sản để trả trực tiếp cho chủ nợ nhận thế chấp. Chủ nợ, về phần mình, nếu thấy giá mua quá thấp so với giá trị thực của tài sản, thì có thể yêu cầu đưa tài sản ra bán đấu giá.

Trường hợp thế chấp một tài sản để bảo đảm nhiều nghĩa vụ. Trong khung cảnh của luật thực định Việt Nam, “một tài sản có thể được dùng để bảo đảm nhiều nghĩa vụ dân sự, nếu có giá trị tại thời điểm xác lập giao dịch bảo đảm lớn hơn tổng giá trị các nghĩa vụ được bảo đảm, trừ trường hợp có thoả thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác” (BLDS Điều 324 khoản 1). Có thể nhận thấy từ điều luật đó mong muốn của người làm luật về khả năng “bảo bọc” nợ của tài sản thế chấp. Thực ra, mong muốn ấy là rất chính đáng và suy cho cùng, cũng là mong muốn tự nhiên của tất cả các chủ nợ.

Vấn đề là bảo đảm nghĩa vụ, về bản chất, là biện pháp có tác dụng củng cố lòng tin của chủ nợ vào khả năng thanh toán của người mắc nợ. Bởi vậy, có cần thiết lập sự bảo đảm hay không, bảo đảm trong phạm vi nào và “liều lượng” bảo đảm mạnh đến mức nào là các vấn đề gắn với lợi ích riêng tư của chủ nợ, chứ không phải lợi ích chung. Chủ nợ có thể chấp nhận chỉ bảo đảm một phần nghĩa vụ, nghĩa là bảo đảm bằng một hoặc nhiều tài sản mà tổng giá trị thấp hơn số nợ phải trả; chủ nợ có thể chấp nhận bảo đảm bằng một tài sản đang được dùng để bảo đảm cho một nghĩa vụ khác đối với một người khác;…

Dường như không hiểu được điều này, người làm luật đã can thiệp hơi quá đà để cuối cùng, trở thành người giám hộ bất đắc dĩ của các bên trong quan hệ bảo đảm nghĩa vụ, như thể hiện tại Điều 324 khoản 1 nói trên. Tệ hơn nữa, Luật nhà ở chỉ cho phép dùng một nhà ở bảo đảm cho nhiều nghĩa vụ được xác lập với cùng một tổ chức tín dụng (Điều 114). Vật quyền bảo đảm nghĩa vụ trong khung cảnh của điều luật kỳ quặc đó trở thành một quan hệ đối nhân thuần tuý; thậm chí, nó còn khiến cho các quyền chủ nợ có bảo đảm trở thành các trái quyền gắn chặt với nhân thân của chủ nợ và không thể chuyển nhượng, trừ trường hợp người nhận chuyển nhượng chấp nhận từ bỏ thụ hưởng biện pháp bảo đảm nghĩa vụ[4].

Khẳng định tính chất quyền đối vật của biện pháp bảo đảm nghĩa vụ bằng thế chấp tài sản và, nói chung, của các biện pháp bảo đảm nghĩa vụ bằng tài sản đặc định sẽ giúp thay đổi nhận thức của người làm luật về vị trí của mình trong mối quan hệ với các bên liên quan. Đặc biệt, với chế định quyền ưu tiên, việc nhiều chủ nợ nhận thế chấp đối với một tài sản cùng một lúc sẽ được tổ chức tốt. Hệ thống đăng ký buộc các chủ nợ có bảo đảm phải xếp hàng để nhận tiền thanh toán từ việc bán tài sản thế chấp, trong vòng trật tự: chủ nợ đăng ký trước được phép lấy trước; còn lại bao nhiêu, thì đến lượt chủ nợ kế tiếp,… Nhìn vào hệ thống đăng ký, chủ nợ biết trước mình có được bao nhiêu cơ may thu hồi nợ từ giá trị của tài sản bảo đảm; nếu đã biết rõ mà vẫn chấp nhận xác lập quan hệ thế chấp, thì điều đó cũng có nghĩa rằng họ chấp nhận rủi ro. Người làm luật không cần (và cũng không nên) lo lắng thay cho chủ nợ, từ đó đòi hỏi rằng giá trị tài sản phải đủ để thanh toán tất cả các khoản nợ có bảo đảm.

[1] Xem, ví dụ, F. Terré và Ph. Théry, Droit civil- Les biens, Dalloz, Paris, 1992, tr. 30 ; Ph. Malaurie và Laurent Aynès, Droit civil-Les biens, Cujas, Paris, 1998, tr 87 và kế tiếp.

[2] Trong một câu chuyện vui, người ta nói rằng do bất động sản bị vây bọc được hưởng quyền về lối đi qua mà một người nhảy dù đáp xuống bất động sản đó mới có thể đi qua bất động chịu địa dịch để ra đường công cộng; nếu địa dịch là quyền của riêng chủ sở hữu, thì người nhảy dù phải có giấy phép của chủ sở hữu mới có thể đi qua một cách hợp pháp. Thực ra, câu chuyện đó chỉ được kể để minh hoạ một cách duy lý tính chất đặc thù của quan hệ địa dịch là quan hệ giữa hai vật chứ không phải giữa hai người; quyền địa dịch chỉ phát sinh trong khuôn khổ khai thác công dụng của bất động sản một cách có ý thức.

[3] Theo BLDS Điều 348 khoản 4, người thế chấp tài sản không được bán, trao đổi, tặng cho tài sản thế chấp, trừ trường hợp quy định tại khoản 3 và khoản 4 Điều 349. Với quy tắc này, thì tài sản thế chấp chỉ được bán trong hai trường hợp: 1. Đó là hàng hoá cần luân chuyển trong quá trình sản xuất kinh doanh; 2. Chủ nợ nhận thế chấp cho phép bán, trao đổi,…

Người làm luật không quan tâm đến vấn đề bán, trao đổi,… đối với tài sản cầm cố, có lẽ vì nhận thấy điều đó không cần thiết do tài sản đã nằm trong tay chủ nợ.

[4] Nếu một trong những món nợ có bảo đảm được chủ nợ chuyển nhượng cho người khác, thì hoặc là toàn bộ các biện pháp bảo đảm đối với các trái quyền của một trong hai chủ nợ sẽ đương nhiên vô hiệu, hoặc một trong hai chủ nợ bị buộc phải từ bỏ việc thụ hưởng biện pháp bảo đảm và điều đó hoàn toàn trái với nguyên tắc bảo vệ trái quyền khi lưu thông, được quy định tại BLDS Điều 313.

SOURCE: HỘI THẢO VỀ “MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CẤU TRÚC CỦA BỘ LUẬT DÂN SỰ VÀ VẬT QUYỀN” DO BỘ TƯ PHÁP VÀ QUĨ IRZ (CHLB ĐỨC) ĐỒNG TỔ CHỨC. HÀ NỘI, 21-22/10/2010. TS. NGUYỄN NGỌC ĐIỆN – Trường ĐạI học Kinh tế – Luật, ĐạI học Quốc gia TPHCM