Phòng vệ chính đáng là gì ?

1. Phòng vệ chính đáng là gì?

Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 (Bộ luật hình sự năm 2015) quy định: 

“Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên” (Điều 22)

Bộ luật hình sự năm 1985 quy định: 

Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tập thể, bảo vệ lợi ích chính đáng của chính mình hoặc của người khác, mà chống trả lại một cách tương xứng người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên” (Điều 13)

Bộ luật hình sự năm 1999 quy định:

Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình hoặc của người khác mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên” (Điều 15)

Xem xét lịch sử ghi nhận về “Phòng vệ chính đáng” trong Bộ luật hình sự nước ta qua các giai đoạn có thể thấy về bản chất gần như là kế thừa. Và điều thay đổi đó là thay cụm từ “tương xứng” bằng cụm từ “cần thiết”. Điều này được đánh giá là hợp lý. Vì khi dùng cụm từ tương xứng sẽ dẫn đến tình trạng hiểu và áp dụng trên thực tế là mức độ thiệt hại của do người phòng vệ gây ra cho người xâm hại phải ngang bằng hoặc nhỏ hơn thiệt hại do người xâm hại đe dọa gây ra hoặc đã gây ra cho người phòng vệ.

Trước đây tại Nghị quyết số 02-HĐTP-TANDTC ngày 05/01/1986 có giải thích về “phòng vệ chính đáng tại mục II, tuy nhiên Nghi quyết này đã hết hiệu lực từ ngày 01/7/2016, và hiện nay với sự ra đời của Bộ luật hinh sự năm 2015 thì chưa có văn bản nào khác hướng dẫn về nội dung này. Trên thực tế thì các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự vẫn dựa trên quy định của Nghị quyết này để xác định một hành vi được coi là “phòng vệ chính đáng hay không”. Song như phần trích dẫn ở trên, quy định về Phòng vệ chính đáng của Bộ luật hình sự năm 2015 đã có sự thay đổi so với Bộ luật hình sự năm 1985 ở cụm từ “tương xứng” và “cần thiết”. Do đó, việc vận dụng hướng dẫn tại Nghị quyết 02 này có lẽ không thực sự còn phù hợp. 

Về mặt tư duy pháp lý, dựa trên quy định tại Bộ luật hình sự năm 2015 Luật LVN Group đưa ra quan điểm của mình về vấn đề này đó là hành vi phòng vệ được coi là chính đáng khi:

(i) Hành vi phòng vệ được thực hiện vì bảo vệ quyền hoặc ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của nhà nước, cơ quan, tổ chức đang bị xâm phạm; và

(ii) Hành vi phòng vệ được thực hiện một cách cần thiết.

Cụ thể, hành vi xâm hại những lợi ích cần phải được bảo vệ là hành vi phạm tội hoặc rõ ràng là có tính chất nguy hiểm cho xã hội đang gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại thực sự và ngay tức khắc cho những lợi ích cần phải bảo vệ. Hành vi chống trả lại phải cần thiết tức là nếu không thực hiện việc chống trả thì không thể gạt bỏ sự đe dọa, đẩy lùi sự tấn công cũng như không bảo vệ được quyền và lợi ích chính đáng đang bị xâm hại.

Đó là luận giải về mặt ngữ nghĩa của quy định pháp luật, còn trên thực tế khi xác định một hành vi chống trả có phải là phòng vệ chính đáng hay không thì cần xem xét toàn diện các tình tiết có liên quan đến hành vi xâm hại và hành vi phòng vệ như: khách thể cần bảo vệ; mức độ thiệt hại do hành vi xâm hại có thể gây ra hoặc đã gây ra và do hành vi phòng vệ gây ra; vũ khí, phương tiện, phương pháp mà hai bên đã sử dụng; nhân than của của người xâm hại; cường độ của sự tấn công và của sự phòng vệ; hoàn cảnh, nơi xảy ra sự việc. Đồng thời cũng phaỉ xem xét đến yếu tố tâm lý của người phải phòng vệ khi đó có hay không có điều kiện để bình tĩnh lựa chọn chính xác phương pháp, phương tiện chống trả thích hợp. Song song với việc suy luận theo hướng đủ điều kiện là phòng vệ chính đáng thì cũng phải suy luận theo hướng có đáp ứng điều kiện vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hay không, tức đặt trong mối tương quan phản biện có như vậy mới có thể đi đến kết luận xác đáng và thuyết phục.

2. Hậu quả pháp lý của phòng vệ chính đáng là gì?

Bộ luật hình sự năm 2015 quy định rõ phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm. Bởi lẽ, người bị xâm phạm đang trong tình thế bị xâm hại nghiêm trọng và để bảo vệ lợi ích chính đáng của mình thì người xâm hại đã có những hành vi phòng vệ trực tiếp và cần thiết. Phòng vệ chính đáng là tình tiết loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội, thông qua đó mà cá nhân có thể ngăn chặn được những hành vi vi phạm để bảo vệ quyền là lợi ích của chính mình vì vậy phòng vệ chính đáng không được xem là tội phạm (tương tự với việc chứng kiến lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức bị xâm phạm).

3. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là gì?

Khoản 2 Điều 22 Bộ luật hình sự năm 2015 quy định: 

Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.

Như vậy, theo quy định này thì hành vi chống trả hành vi xâm phạm bị xem là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng khi người thực hiện hành vi chống trả quá mức cần thiết và không phù hợp với tính chất, mức độ gây nguy hiểm cho xã hội của hành vi mà người xâm phạm đang thực hiện. Giới hạn cần thiết đó được hiểu là biện pháp phòng vệ đủ mức ngăn chặn sự tấn công và bảo vệ được các lợi ích hợp pháp bị xâm phạm. Ví dụ, thấy tên cướp đang cầm túi tiền và chạy thì thay vì giáng đòn vào chân để hắn bị thương, bị ngã để bắt gọn lên cơ quan công an thì lại dùng dao chém hắn nhiều nhát dẫn đến tử vong.

Xem xét một hành vi phòng vệ có thuộc trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hay không cũng tương tự như khi xem xét hành vi đó có thuộc hành vi phòng vệ chính đáng, cũng phải xem xét toàn diện về mọi mặt và thực tế thì nó là công việc song song phải thực hiện, sẽ phải đặt điều kiện của phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng lên bàn cân và triệt tiêu dần các điều kiện trên cơ sở các tình tiết thực tế của sự việc để đi đến kết luận cuối cùng.

4. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng bị xử lý như thế nào?

Bộ luật hình sự năm 2015 quy định rõ người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định. 

Theo quy định của Bộ luật hình sự tùy hành vi mà người phòng vệ thực hiện thì người thực hiện hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 136 về Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội hoặc Điều 126 về Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội.

Trên đây là chia sẻ của chúng tôi về nội dung “Phòng vệ chính đáng là gì?”, bài viết được chia sẻ dựa trên quy định pháp luật hiện hành nếu có điều gì trình bày khiến bạn đọc chưa hiểu rõ hoặc bạn đọc có vướng mắc pháp lý khác liên quan cần giải đáp vui lòng liên hệ với chúng tôi qua Hotline 1900.0191 để được tư vấn hỗ trợ bởi đội ngũ Luật sư của LVN Group, chuyên viên pháp luật hình sự của Luật LVN Group. Rất mong nhận được sự hợp tác!