1. Tại sao phải áp dụng án lệ ?

Tòa án không được từ chối giải quyết các tranh chấp với lý do chưa có luật là nguyên tắc tố tụng quan trọng được ghi nhận trong cả Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 và Bộ luật Dân sự năm 2015 nên kể cả khi không thể áp dụng luật, tập quán, tương tự pháp luật để giải quyết tranh chấp dân sự thì Tòa án phải áp dụng án lệ hoặc lẽ công bằng để giải quyết tranh chấp đang xảy ra.

Áp dụng án lệ. Theo Điều 1 của Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP:

“Án lệ là những lập luận, phản quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án về một vụ việc cụ thể được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao lựa chọn và được Chánh án Tòa án nhân dân tối cao công bổ là án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử”.

Như vậy, án lệ được hiểu là cách giải thích và áp dụng luật pháp của các Tòa án trong các vụ việc tranh chấp. Cách giải quyết này đã được coi như một tiền lệ để các thẩm phán sau đó có thể vận dụng theo trong các trường hợp tương tự. Xét xử theo án lệ là việc tòa cấp dưới vận dụng các phán quyết có từ trước của Tòa án cấp trên để đưa ra một phán quyết mới tương tự trong một vụ việc tương tự.

2. Đặc điểm của án lệ

Án lệ có các đặc điểm sau đây:

1. Án lệ do tòa án tạo ra trong qua trình xét xử nên nguồn luật án lệ còn được gọi là luật được hình thành từ vụ việc hay luật do thẩm phán ban hành;

2. Án lệ được hình thành phải mang tính mới. Các quy tắc giải quyết được đưa ra chưa có truớc đó.

Việc thừa nhận án lệ là nguồn của luật dân sự phù hợp với quy định trong Hiến pháp năm 2013 (Khoản 3 Điều 104 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Tòa án nhân dân tối cao thực hiện việc tổng kết thực tiễn xét xử, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử) và Luật Tổ chức Tòa án Nhân dân.

3. Quy định điều kiện áp dụng án lệ

Điều kiện áp dụng án lệ như sau:

Một là, phát sinh quan hệ thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật dân sự;

Hai là, không có quy phạm pháp luật trực tiếp điều chỉnh; không có tập quán, không có quy định tương tự để áp dụng và các bên không có thỏa thuận. Điều này được ghi nhận tại khoản 2 Điều 6 Bộ luật dân sự năm 2015 như sau: “Trường hợp không thể áp dụng tương tự pháp luật theo quy định tại khoản 1 Điều này thì áp dụng các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự quy định tại Điều 3 của Bộ luật này, án lệ, lẽ công bằng”; Ba là, có án lệ tương thích để điều chỉnh quan hệ dân sự đang phát sinh. Đây là điều kiện bắt buộc cần phải có để đảm bảo cho việc áp dụng án lệ. Bởi án lệ nước ta là cơ chế tuyển chọn và công bố án lệ nên chỉ có một số bản án được công nhận là án lệ.

Hiện nay, Bộ luật dân sự năm 2015 mới chỉ dừng lại ở việc công nhận áp dụng án lệ và quy định thứ tự ưu tiên các áp dụng. Do đó, Nghị quyết số 04/2019/NQ – HĐTP đã quy định việc áp dụng án lệ như sau: Án lệ được nghiên cứu, áp dụng trong xét xử sau 30 ngày kể từ ngày công bố. Khi xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng án lệ, bảo đảm những vụ việc có tình huống pháp lý tương tự thì phải được giải quyết như nhau. Trường hợp vụ việc có tình huống pháp lý tương tự nhưng Tòa án không áp dụng án lệ thì phải nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của Tòa án. Trường hợp Tòa án áp dụng án lệ để giải quyết vụ việc thì số, tên án lệ, tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong án lệ và tình huống pháp lý của vụ việc đang được giải quyết phải được viện dẫn, phân tích trong phần “Nhận định của Tòa án”; tùy từng trường hợp cụ thể có thể trích dẫn toàn bộ hoặc một phần nội dung của án lệ để làm rõ quan điểm của Tòa án trong việc xét xử, giải quyết vụ việc tương tự.

Án lệ được áp dụng phải là án lệ đang có hiệu lực và được công nhận. Với các án lệ đã bị bãi bỏ thì không được tiếp tục áp dụng. Án lệ đương nhiên bị bãi bỏ trong trường hợp án lệ không còn phù hợp do có sự thay đổi của pháp luật. Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao xem xét, quyết định, việc bãi bỏ án lệ khi thuộc một trong các trường hợp sau đây: Án lệ không còn phù hợp do chuyển biến tình hình; bản án, quyết định có nội dung được lựa chọn phát triển thành án lệ đã bị hủy, sửa toàn bộ hoặc phần liên quan đến án lệ.

Luật LVN Group (sưu tầm & biên tập)