Các đặc điểm cơ bản của Hiến pháp Vương quốc Anh?

1. Chủ quyền tối cao của Nghị viện và nhà nước pháp quyền:

Vào thế kỷ XIX, một luật gia, một nhà Hiến pháp học Anh nổi tiếng là A.v. Dicey đã viết rằng: “ Hai trụ cột của Hiến pháp Anh là chủ quyền tối cao của Nghị viện và nhà nước pháp quyền”. Theo học thuyết chủ quyền tối cao thuộc về Nghị viện, Nghị viện có thể ban hành bất kỳ luật nào mà nó muốn. Các luật do Nghị viện ban hành có hiệu lực tối cao và là nguồn cuối cùng của pháp luật. Điều này trái ngược với các nước có Hiến pháp thành văn, tất cả các luật do Nghị viện ban hành đều không được trái với Hiến pháp. Rất nhiềư luật của Liên hiệp vương quốc Anh có ý nghĩa như là Hiến pháp. Ví dụ, Nghị viện Anh có quyền kéo dài nhiệm kỳ của mình. Đạo luật năm 1911 và năm 1949 quy định nhiệm kỳ của Nghị viện là 5 năm, tuy nhiên nó có thể kéo dài nếu 2 Viện đồng ý. Quyền này được sử dụng trong thòi kỳ Đại chiến thế giới lần thứ hai. Nghị viện thành lập năm 1935 đã kéo dài nhiệm kỳ của mình đến năm 1945. Tuy nhiên, Vua vẫn giữ lại quyền giải tán Nghị viện theo tư vấn của Thủ tướng. Nghị viện có quyền thay đổi diện mạo của các viện và mối quan hệ giữa hai viện. Luật năm 1999 đã thay đổi thành viên của Thượng viện, huỷ bỏ 92 Thượng nghị sĩ là quý tộc kế truyền. Nghị viện không những có quyền kéo dài nhiệm kỳ mà còn có quyền quyết định hàng thừa kế ngai vàng. Quyền này đã được thực hiện trong thời gian gần đây nhất bằng việc ban hành Luật thoái vị ngai vàng 1936 với hệ quả của nó là Vua Edward vin thoái vị và con, cháu của vị vua này đã mất quyền thừa kế ngai vàng. Nghị viện còn có quyền tước bỏ và điều chỉnh quyền lực của Vua.

Theo quy định của Luật tổ chức nghị viện, Nghị viện bao gồm Vua, Thượng viện, Hạ viện. Hạ viện có 646 thành viên do nhân dân bầu theo chế độ bầu cử đơn danh và đa số tương đối (first past the post system). Luật về Thượng viện năm 1999 quy định Thượng viện bao gồm 26 giám mục (bishop) của các nhà thờ của Anh, 92 đại biểu bầu từ các quý tộc kế truyền (hereditary peer) và khoảng vài trăm quý tộc suốt đời (life peer).

Quyền bổ nhiệm các giám mục các nhà thờ Anh, quyền phong tặng danh hiệu quý tộc kế truyền và quý tộc suốt đời thuộc về Vua theo tư vấn của Thủ tướng. Theo Luật nghị viện năm 1911 và 1949 Nghị viện có thể, trong một số hoàn cảnh nhất định, thông qua luật không cần sự tán đồng của Thượng viện. Mặc dù tất cả các văn bản luật do Nghị viện thông qua phải được Vua phê chuẩn mới trở thành luật nhưng trên thực tế từ năm 1708 đến nay Vua Anh chưa bao giờ từ chối phê chuẩn.

Hạ viện Anh (House of commons) có quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ (to pass a motion of no confidence in the Government) buộc Chính phủ phải từ chức. Việc bỏ phiếu bất tín nhiệm không cần phải Thượng viện hay Vua phê chuẩn.

Nghị viện cũng có truyền thống có thể cách chức các bộ trưởng theo thủ tục đàn hạch, theo đó Hạ viện buộc tội và Thượng viện xét xử. Tuy nhiên, từ năm 1806 đến nay quyền này của Nghị viện không được sử dụng. Luật cải cách Hiến pháp năm 2005 cũng cho phép Nghị viện cũng có thể xét xử theo thủ tục đàn hạch để cách chức các thẩm phán nếu họ có hành vi không phù hợp với tư cách thẩm phán.

Nghị viện Anh có khá nhiều quyền vì thế một nhà Hiến pháp học của Anh là Enoche Powel đã viết: “Ngoài lịch sử Nghị viện nước Pháp vẫn có lịch sử của mình nhưng nếu bỏ qua lịch sử Nghị viện nước Anh không còn tồn tại”. Nhận xét này cũng rất phù hợp với câu châm ngôn nổi tiếng về Nghị viện Anh: “The Parliament can do every thing except changing the man to the woman”(Nghị viện có thể làm được tất cả trừ việc biến người đàn ông thành người đàn bà).

2. Chế độ quân chủ lập hiến (Constitutional monarchy)

“Nhà vua trị vì mà không cai trị’’ (The Queen reigns, but she does not rule” – câu nói của nhà văn Anh Walter Bagehot về nhà vua Anh đã trở thành câu châm ngôn nổi tiếng bởi nó nói rất đúng về chế độ quân chủ lập hiến ở Anh. Theo Hiến pháp Vua là người đứng đầu Nhà nước có rất nhiều quyền nhưng những quyền đó nhà vua không trực tiếp thực hiện hoặc thực hiện theo sự tư vấn của Thủ tướng. Theo Hiến pháp Vua có các thẩm quyền sau đây:

• Bổ nhiệm và miễn nhiệm Thủ tướng;
• Bổ nhiệm và miễn nhiệm các Bộ trưởng;
• Bổ nhiệm các công chức cấp cao;
• Triệu tập, trì hoãn, khai mạc, bế mạc các kỳ họp của Nghị viện và giải tán Nghị viện.
• Tuyên bố chiến tranh và hoà bình;
• Tổng chỉ huy các lực lượng vũ trang;
• Phê chuẩn các hiệp ước;
• Bổ nhiệm các giám mục và Tổng giám mục của nhà thờ Anh;
• Phong tặng các danh hiệu quý tộc.

Quyền bổ nhiệm Thủ tướng của Vua, phần lớn, chỉ mang tính hình thức vì sau khi bầu cử Nghị viện ai cũng biết trước rằng thủ lĩnh của Đảng cầm quyền sẽ trở thành Thủ tướng. Lần cuối cùng Vua bổ nhiệm Thủ tướng không theo ý chí của đảng chiếm đa số ghế trong Nghị viện là bổ nhiệm Harold Wilson làm Thủ tướng tháng 2 năm 1974 mặc dù Đảng của Harold Wilson không chiếm đa số trong Hạ viện. Nữ hoàng Elizabeth II đã thực hiện quyền này theo sự tư vấn của Hội đồng cơ mật.

Quyền miễn nhiệm Thủ tướng cũng thường là hệ quả của việc Hạ viện bỏ phiếu bất tín nhiệm chính phủ. Lần cuối cùng Vua nước Anh tự mình quyết định bãi nhiệm Thủ tướng không cần việc bỏ phiếu bất tín nhiệm chính phủ là vào năm 1834, Vua Wiliam IV đã giải thể Chính phủ của Lord Melboum thay nó bằng Chính phủ của Công tước Wellington. Quyền phủ quyết luật của Vua cũng mang tính hình thức vì lần cuối cùng quyền này được thực hiện là vào năm 1708.

3. Chế độ chính trị lưỡng đảng

Cũng như Hoa Kỳ, nước Anh có chế độ chính trị đa nguyên nhưng vì chỉ có hai đảng có khả năng thay nhau cầm quyền nên được gọi là chế độ chính trị lưỡng đảng. Công đảng (Labour party) và Đảng bảo thủ (Conservative party) là hai đảng thường xuyên thay nhau cầm quyền. Khi một trong hai Đảng này thắng cử trong bầu cử Nghị viện, Đảng thứ hai sẽ trở thành đảng đối lập. Đảng đối lập là lực lượng kiểm tra, giám sát và phản biện đường lối chính sách của Đảng cầm quyền. Văn hoá chính trị hiện đại của Anh quốc cũng như nhiều nước trên thế giới ngày nay cho phép tổn tại chế độ chính trị đa nguyên nói chung và lưỡng đảng nói riêng vì các lực lượng chính trị đều chấp nhận sự thắng thua trong chính trường không phải bằng súng đạn mà bằng lá phiếu của người dân trong bầu cử. Kể từ năm 1950 đến nay Công đảng đã cầm quyền trong các thời kỳ sau đây theo nhiệm kỳ của Nghị viện: 1965-1970; 1975-1980; 1995-2000; 2000-2005; 2005-2010. Đảng Bảo thủ cầm quyền trong các giai đoạn: 1950-1955; 1955-1960; 1960- 1965; 1965-1970; 1980-1985; 1985-1990; 1990-1995. Gần đây sau 3 nhiệm kỳ liên tục chiếm đa số ghế trong Nghị viện (từ năm 1995- 2010) Công đảng thất thủ trong cuộc bầu cử Nghị viện ngày 6/5/2010, chỉ chiếm 258 ghế trong số 650 ghế của Hạ viện. Đảng Bảo thủ vượt lên Công đảng chiếm 306 /650 ghế Hạ viện, tuy nhiên thiếu 20 ghế nữa mới đủ đa số trong Nghị viện nên phải liên kết với Đảng Dân chủ – tự do (Liberal Democrat) để thành lập chính phủ. Hiện nay thủ lĩnh của Đảng Bảo thủ, David Cameron, là Thủ tướng của Chính phủ Liên hiệp vương quốc Anh.

4. Sự gắn kết và thống nhất giữa lập pháp và hành pháp

Do chính phủ được thành lập từ đảng chiếm đa số ghế trong Nghị viện và Nghị viện có thể bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ buộc Chính phủ phải giải tán nên giữa Chính phủ và Nghị viện có mối quan hệ chặt chẽ và mật thiết. Đối với Anh chế độ dân chủ Nghị viện buộc Chính phủ phải lãnh đạo đất nước trong và thông qua Nghị viện. Chính phủ chịu trách nhiệm tập thể trước Nghị viện vì thế muốn tổn tại đến hết nhiệm kỳ Chính phủ phải luôn luôn ở trong vòng kiểm soát của Nghị viện.

5. Sự tách bạch giữa chính trị và công vụ

Nước Anh xây dựng một nền công vụ vô tư và khách quan bằng việc quy định công chức không đảng phái, các tiêu chuẩn bổ nhiệm các chức vụ trong bộ máy hành chính và tư pháp không gắn với các đảng phái chính trị, không cần một bằng chính trị cao cấp nào. Phẩm chất của công chức là nghiệp vụ chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp và tuân thủ pháp luật.

6. Tư pháp độc lập và án lệ

Người Anh có thể tự hào về nền tư pháp của mình, một nền tư pháp độc lập không chịu sự sai khiến của bất cứ đảng phái chính trị nào. Thẩm phán có uy tín cao, bằng việc áp dụng án lệ cũng có thể sáng tạo ra các quy phạm pháp luật để duy trì trật tự pháp luật và công bằng xã hội. Thẩm phán được bổ nhiệm suốt đời và chủ yếu từ các Luật sư của LVN Group có uy tín trong xã hội.

7. Tập quán hiến pháp (Constitutionel convention)

Người Anh quan niệm pháp luật là đại lượng của công bằng công lý vì thế pháp luật được hiểu không những là những quy tắc bắt buộc thực hiện do các cơ quan nhà nước ban hành mà còn là những quy tắc do cuộc sống tạo lập nên mặc dù trong pháp luật thành văn không tìm thấy. Quan niệm mềm dẻo về pháp luật cho phép người Anh thừa nhận các tập quán hiến pháp. Đó là những quy tắc mang tính bắt buộc đối với một số hành vi chính trị được hình thành từ lâu trong đời sống chính trị. Chẳng hạn theo quy định của Hiến pháp Vua có đặc quyền bổ nhiệm, miễn nhiệm Thủ tướng tuy nhiên thực tế đã hình thành tập quán hiến pháp vua chỉ bổ nhiệm thủ lĩnh của đảng cầm quyền làm Thủ tướng. Vua có quyền phủ quyết luật nhưng hình thành tập quán hiến pháp vua phê chuẩn luật khi đa số nghị sĩ đã chấp thuận thông qua dự luật.