Địa vị pháp lý của người bị kết án phạt tù nhưng được hưởng án treo ?

Trong thời gian qua, mặc dù pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự nước ta đã có những thay đổi đáng kể, phù hợp với điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội của nước ta, đáp ứng cho nhu cầu phòng ngừa và đấu tranh chông tội phạm trong đó có việc thi hành án hình sự. Ngay sau khi BLHS có hiệu lực pháp luật, Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản pháp luật dưới hình thức nghị định để hướng dẫn, giải thích cho các cơ quan, tổ chức và cá nhân có thẩm quyền áp dụng các quy định của pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự (ví dụ, các nghị định về áp dụng án treo, cải tạo không giam giữ, trục xuất, quản chế, cấm cư trú…). Các văn bản pháp luật nêu trên đã có tác dụng rất lớn trong quá trình thi hành án hình sự. Tuy nhiên, trong xu thế xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, dân chủ hoá hoạt động tố tụng hình sự, bảo vệ có hiệu quả lợi ích của Nhà nước, của xã hội và của công dân, cần thiết tiếp tục hoàn thiện các quy định của pháp luật.

Xuất phát từ nguyên tắc nhân đạo của pháp luật, cần quy định trong pháp luật tô tụng hình sự và pháp luật hình sự chế định tạm đình chỉ hoặc hoãn thi hành án tử hình với nội dung mối, bảo đảm một người sau khi bị tuyên hình phạt tử hình thì bản án chỉ được đưa ra thi hành sau thời hạn ít nhất là 2 năm. Trong thời gian này, nếu có khiếu nại thì các cơ quan tiến hành tố tụng có đủ thời gian để xem xét vụ án để đảm bảo tránh oan sai.

Từ trước tới nay, có nhiều cách hiểu khác nhau về hình phạt tù. Đã có một thời gian nhiều người cho rằng hình phạt tù là tước quyền công dân của người bị kết án. Và cho tởi nay cũng vẫn có không ít người cho rằng hình phạt tù là tước quyền tự do của người bị kết án. Các quan điểm nêu trên là sai lầm, không đúng bản chất của hình phạt tù với tính cách là một biện pháp cưỡng chế của Nhà nước, hạn chế một số quyền của công dân trong đó có quyền tự do. Các quy định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của người đang chấp hành hình phạt tù theo chúng tôi về cơ bản là tương đối đầy đủ. Tuy nhiên, cũng cần tính đến việc mở rộng hơn nữa quyền của người bị kết án hình phạt tù. Một người bị kết án bằng hình phạt tù thể hiện bản thân người đó có nhân thân xấu nên không thể có quyền ứng cử vào danh sách những người được bầu vào các cơ quan đại diện. Thế nhưng, bản thân người đang chấp hành hình phạt tù vẫn là đối tượng quản lý, lãnh đạo của người khác và họ có quyền lựa chọn bầu ra người lãnh đạo, quản lý mình. Vì vậy, theo chúng tôi, có thể quy định người đang chấp hành hình phạt tù vẫn có quyền bầu cử, ít nhất là những người tham gia vào cơ quan đại diện ở địa phương (phạm vi xã, phường, thị trấn, quận, huyện) nơi người đó đang chấp hành hình phạt. Trong thời gian chấp hành hình phạt tù ở trại giam, người bị kết án phải lao động. Hiện nay, kết quả lao động của họ đều được sung quỹ nhà nước kể cả trong trường hợp họ vượt chỉ tiêu năng suất lao động, vì thế, khi họ chấp hành xong hình phạt tù trỏ về địa phương hầu như họ không có một khoản tiền nào trừ tiền đi đường để tạo điều kiện tái hoà nhập với cộng đồng. Trong rất nhiều trường hợp, khi người bị kết án trỏ về, họ bắt đầu cuộc sống bằng hai bàn tay trắng cho nên gặp rất nhiều khó khăn trong cuộc sống đặc biệt là những ngày đầu tiên. Không ít người vì mưu sinh nên lại tiếp tục phạm tội. Để khắc phục tình trạng trên đây, theo chúng tôi, hàng tháng Nhà nước cần trích một khoản tiền do người bị kết án làm ra hay ít nhất trích phần vượt trội chỉ tiêu lao động cho họ để khi đã chấp hành xong hình phạt tù, họ có một khoản tiền nhất định trở về địa phương bắt đầu cuộc sống mới của mình. Quy định này sẽ động viên, khuyến khích người bị kết án lao động cải tạo tốt hơn và phù hợp với quy định của Bộ luật lao động.

Theo các quy định trong các nghị định của Chính phủ về thi hành án treo và cải tạo không giam giữ thì quyền và nghĩa vụ của những người có án treo và có hình phạt cải tạo không giam giữ không khác nhau trong khi tội phạm mà người được hưởng án treo đã thực hiện chắc chắn có tính nguy hiểm cho xã hội cao hơn so với tội phạm mà người bị phạt cải tạo không giam giữ thực hiện. Chính vì vậy, cần có những quy định khác nhau về quyền và nghĩa vụ của những người nói trên, thể hiện sự phân hoá đối vởi tội phạm và người phạm tội, đồng thời tạo ra sự khác nhau giữa họ để xã hội có cái nhìn đúng đắn hơn về những người này. Theo các quy định hiện nay thì người bị phạt cải tạo không giam giữ phải khấu trừ từ 5% đến 20% thu nhập nếu có trong khi người có án treo lại không phải thực hiện nghĩa vụ trên.

Một người bị kết án với bất kỳ hình phạt nào, sau khi bản án hoặc quyết định có hiệu lực pháp luật của Toà án, những người này có quyền khiếu nại đối với bản án hoặc quyết định đó, yêu cầu xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm. Khi có kháng nghị theo một trong hai trình tự nêu trên, vụ án sẽ được xem xét lại theo thủ tục tương ứng và người bị kết án sẽ lại là bị cáo trong vụ án. Hiện nay, về cơ bản, giám đốc thẩm hoặc tái thẩm đều được xét xử theo bút lục mà không có mặt của bị cáo và người bào chữa của họ. Để bảo đảm quyền lợi của những người bị kết án khi vụ án được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm, nếu có điều kiện thuận lợi , mà người bị kết án có thể có mặt tại phiên toà thì phải bảo đảm sự có mặt của họ và người bào chữa. Trong những trường hợp việc trích xuất người bị kết án khó khăn (họ đang chấp hành hình phạt ở xa nơi diễn ra các phiên toà giám đốc thẩm và tái thẩm) thì bắt buộc phải có sự tham gia của người bào chữa nếu người bị kết án yêu cầu.

Hiện nay, việc giám sát những người bị kết án chấp hành hình phạt bổ sung là cấm đảm nhiệm những chức vụ hoặc làm những nghề, công việc nhất định là rất khó khăn. Sau khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt tù trở về địa phương, Nhà nước chưa có một cơ chế giám sát xem họ có thực hiện hay không thực hiện quyết định nêu trên của Toà án. Những người phạm các tội kinh tế, các tội xâm phạm sở hữu… thường tiếp tục những công việc liên quan đến chuyên môn của họ trước đây bất chấp việc họ đã bị Toà án cấm đảm nhiệm những chức vụ hoặc làm những nghề, công việc đó. Vì vậy, tỷ lệ tái phạm trong các nhóm tội nói trên thường cao hơn so với các nhóm tội khác. Để bản án và quyết định của Toà án thực sự có hiệu lực, các quyết định của Toà án có tác dụng giáo dục và phòng ngừa đối với người đã phạm tội cần thiêt phải thông báo cho cả cơ quan quản lý sản xuất kinh doanh, cấp phép đầu tư các thông tin về vụ án và về những người bị kết án để các cơ quan này theo dõi, giám sát không để những người bị áp dụng hình phạt bổ sung nêu trên lại tiếp tục đảm nhiệm những chức vụ, làm những nghề hoặc công việc đã bị Toà án cấm.