Hiệu ứng lấn át (crowding out effect) là sự suy giảm chi tiêu cho đầu tư của khu vực tư nhân khi chính phủ tăng chi tiêu. Hiện tượng này diễn ra như sau. Khi chính phủ tăng chi tiêu, sản lượng và thu nhập quốc dân sẽ tăng, dần tới nhu cầu về tiền tăng. Khi nhu cầu về tiền tăng, Lãi suất cân bằng sẽ tăng và điều này dẫn tới sự giảm sút của chi tiêu cho đầu tư, vì đầu tư chịu ảnh hưởng của lãi suất. Chúng ta có thể minh hoạ cho hiệu ứng lấn át bang mô hình ỈS-LM và mô hình AD-AS.

Mô hình IS-LM trong hình 66a cho thấy khi chính phủ tăng chi tiêu một lượng bằng AG, đường IS sẽ dịch chuyển tới IS’. Sự dịch chuyển này làm cho sản lượng tăng từ F| lên ỵ, nếu lãi suất không tăng. Nhưng do lãi suất tăng từ ỉ| lên ỉ2, nên sản lượng chi tăng tới Y2. Mức tăng thấp hơn này có nguyên nhân ở sự suy giảm đầu tư của tư nhân vì đầu tư tư nhân phụ thuộc vào lãi suất. Nếu hàm đầu tư có dạng Ị = I – bi, trong đó b là độ nhạy cảm của nhu cầu đầu tư đối với lãi suất, chúng ta dễ dàng tính được mức giảm đầu tư (AI = -bAi) và mức giảm sản lượng do mức giảm đầu tư gây ra (AY = -abAi, với a là nhân tố chi tiêu cho đầu tư). Chú ý rằng nếu đường LM thẳng đứng, chúng ta sẽ có sự lấn át hoàn toàn (mức giảm chi tiêu của khu vực tư nhân đúng bằng mức tăng chi tiêu của chính phủ); ngược lại, nếu đường LM nằm ngang (lãi suất không tăng), sẽ không có sự lấn át hay quy mô lấn át bằng ũ.

Trong mô hình AD-AS (hình 66b), ban đầu sự gia tăng chi tiêu của chính phủ làm cho đường tổng cầu dịch chuyển từ AD tới AD nhưng do có sự lấn át (chỉ tiêu cho đầu tư giảm), đường tổng cầu dịch chuyển ngược lại tới A£>”. Cần chú ý rằng trong mô hình này, mức giảm sản lượng lớn hơn vì ngoài hiệu ứng lấn át do sự gia tăng của lãi suất, còn có hiệu ứng lấn át do sự gia tăng của giá cả.

Hiệu ứng lấn át thực chất là sự “hấp thụ” nguồn lực quá nhiều của khu vực chính phủ, làm cho khu vực tư nhân có ít nguồn lực hơn để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, đầu tư và xuất khẩu, Vì vậy, hiệu ứng lấn át không xuất hiện nếu khối lượng nguồn lực của nền kinh tế không bị giới hạn hoặc chưa tận dụng hết. Nhận định này cho thấy hiệu ứng lấn át chí xảy ra khi nền kinh tế trong nước không thể sử dụng nguồn lực của nước ngoài và/hoặc đã đạt trạng thái toàn dụng.

Hình 66. Hiệu ứng lấn át. (a) Hiệu ứng lấn át trong mô hình IS- LM. (b) Hiệu ứng lân át trong mô hình AĐ-AS.

Hiệu ứng Pigou (Pigou effect) Xem hiệu ứng số dư thực tế.