1. Khái niệm hình phạt tù chung thân

>> Luật sư tư vấn luật hình sự trực tuyến, gọi: 1900.0191

Với tính chất là một hình phạt nặng hơn tù có thời hạn và nhẹ hơn hình phạt tử hình, tù chung thân giúp cho việc thực hiện đường lối xử lý tội phạm được sát hợp với thực tế phức tạp và đa dạng của tình hình tội phạm. Thông thường trong thực tiễn, hình phạt tù chung thân được áp dụng đối với những trường hợp mà nếu áp dụng tù có thời hạn (dù ở mức tối đa – hai mươi năm) vẫn còn nhẹ nhưng nếu phạt tử hình thì chưa thật sự cần thiết. Vì vậy, việc áp dụng đúng đắn hình phạt tù chung thân đòi hỏi Toà án phải phân tích vụ án một cách cụ thể, vận dụng đường lối xử lý phù hợp với chính sách hình sự của Nhà nước, đáp ứng được yêu cầu phòng ngừa riêng và phòng ngừa chung.

Hình phạt tù chung thân có vai trò rất quan trọng, vì vậy đã có nhiều nhà khoa học nghiên cứu và đưa ra khái niệm về loại hình phạt này như GS.TSKH. Lê Văn Cảm, Trong Sách chuyên khảo Sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005[1]; Chương tám “Khái niệm hình phạt và hệ thống hình phạt” của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Trong sách: “Tội phạm học, luật hình sự và luật tố tụng hình sự Việt Nam” do GS.TSKH Đào Trí Úc chủ biên, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1994[2]; Luận án tiến sĩ luật học “Các hình phạt chính trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Sơn, Viện Nhà nước và Pháp luật, Học viện Khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội, 2002[3]…

Nhận thức được vai trò quan trọng của hình phạt tù chung thân và dựa trên các khái niệm mà các nhà khoa học đã nghiên cứu, tác giả đưa ra một khái niệm về hình phạt tù chung thân đang được nghiên cứu như sau: Tù chung thân là hình phạt tù tước quyền tự do của người bị kết án đến hết đời, được áp dụng đối với người phạm tội có tính nguy hiểm đặc biệt lớn cho xã hội, nhưng chưa đến mức bị xử phạt tử hình.

2. Đặc điểm của hình phạt tù chung thân

2.1. Đặc điểm chung

Với tư cách là một loại hình phạt trong hệ thống hình phạt, Hình phạt tù chung thân có đầy đủ những đặc điểm chung của hình phạt như sau:

Một là, hình phạt tù chung thân là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc của Nhà nước Cưỡng chế là thuộc tính của pháp luật nói chung. Đây “là biện pháp trách nhiệm hình sự được Nhà nước sử dụng như là một công cụ, phương tiện quan trọng để trừng trị, giáo dục, cải tạo người phạm tội”[4].Tính nghiêm khắc của hình phạt tù chung thân thể hiện ở chỗ, khi được áp dụng hình phạt có thể tước bỏ hoặc hạn chế những quyền và lợi ích của người bị kết án đến hết đời, như quyền tự do, quyền chính trị, quyền sở hữu…; gây nên những tổn hại về thể chất, vật chất và tinh thần không chỉ cho người bị kết án mà còn cho gia đình, những người thân thích của họ. Án tích là hậu quả tất yếu của hình phạt nói chung và của hình phạt tù chung thân nói riêng.

Hai là, hình phạt tù chung thân gắn liền với tội phạm: Với tính chất là một dạng của trách nhiệm hình sự và một hình thức để thực hiện trách nhiệm hình sự, hình phạt nói chung và hình phạt tù chung thân nói riêng chỉ có thể xuất hiện khi có sự việc phạm tội. Giữa tội phạm và hình phạt có mối quan hệ nhân quả và biện chứng với nhau.

Ba là, hình phạt tù chung thân được quy định trong Luật hình sự: Chỉ có Bộ luật hình sự mới được quy định hệ thống hình phạt hình sự; nội dung, phạm vi, điều kiện cho phép áp dụng từng loại hình phạt cũng như khung hình phạt của từng tội phạm cụ thể. Hiện nay, văn bản luật duy nhất quy định các loại hình phạt là Bộ luật Hình sự năm 2015.

Bốn là, Hình phạt tù chung thân do tòa án áp dụng đối với người bị kết án: Chỉ có Tòa án mới có thẩm quyền xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh tế, lao động, hành chính (Điều 1, Luật Tổ chức Tòa án). Chỉ có tòa án mới có quyền nhân danh Nhà nước quyết định một người có tội hay không có tội, có phải chịu hình phạt hay không và nếu phải chịu thì loại và mức hình phạt cụ thể được áp dụng như thế nào. Hình phạt do tòa án quyết định phải được tuyên bằng một bản án trong một phiên tòa xét xử công khai theo trình tự, thủ tục do Luật tố tụng hình sự quy định.

Năm là, Hình phạt tù chung thân chỉ được áp dụng đối với cá nhân người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm.

2.2. Đặc điểm riêng

Là công cụ bảo đảm cho Luật hình sự thực hiện được nhiệm vụ bảo vệ và đấu tranh phòng, chống tội phạm, bên cạnh những đặc điểm chung, hình phạt tù chung thân có những đặc điểm riêng vốn có của nó. Cụ thể là:

Một là, mức độ nghiêm khắc của hình phạt tù chung thân trong hệ thống hình phạt chỉ đứng sau hình phạt tử hình:

Hình phạt tù chung thân là hình phạt có khả năng tước đoạt tự do đến hết đời, bị cách ly vĩnh viễn khỏi môi trường sống bình thường. Có nghĩa là, người bị kết án có thể phải sống phần đời còn lại của mình trong trại giam, toàn bộ hoạt động của người bị thi hành án tù chung thân đều bị kiểm soát chặt chẽ và phải tuân thủ theo đúng quy định của pháp luật: lao động, học tập, các sinh hoạt cá nhân, công việc hàng ngày, chế độ ăn, ngủ… Hình phạt này giữ vị trí trung chuyển giữa hình phạt tù có thời hạn tối đa là 20 năm và hình phạt tử hình, làm cho hệ thống hình phạt giữ được tính thống nhất nội tại của nó; tạo ra khả năng phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hóa trách nhiệm hình sự đối với các loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Tù chung thân chỉ được áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, nhưng chưa đến mức bị xử phạt tử hình.

Hai là, hình phạt tù chung thân là hình phạt duy nhất trong hệ thống hình phạt có thể thay thế hình phạt tử hình:

Điều 40 Bộ luật Hình sự quy định: “Trong trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này hoặc trường hợp người bị kết án tử hình được ân giảm, thì hình phạt tử hình được chuyển thành tù chung thân.”. Chế định ân giảm án tử hình theo Luật hình sự Việt Nam thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta đối với mọi công dân; thể hiện sự bao dung của Nhà nước và xã hội đối với người bị kết án.

Ba là, hình phạt tù chung thân không có tính linh hoạt trong áp dụng:

Hình phạt tù chung thân không có nhiều mức độ để tòa án có thể lượng hóa khi áp dụng đối với từng tội phạm với mức nguy hiểm cho xã hội khác nhau. Ví dụ như, đối với hình phạt tù có thời hạn, tòa án có thể lựa chọn mức từ 3 tháng đến 20 năm tù. Hoặc đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, tùy theo tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, tòa án có thể lựa chọn mức từ 3 tháng đến 3 năm. Hình phạt tù chung thân chỉ chứa đựng duy nhất một mức độ không thể tăng lên hay giảm xuống để áp dụng cho mọi trường hợp phạm tội đáng phải bị áp dụng loại hình phạt này.

Như vậy, qua phân tích những đặc điểm và ý nghĩa của việc quy định hình phạt tù chung thân, tác giả cho rằng cần xây dựng các quy định chặt chẽ và hoàn thiện hơn nữa về hình phạt tù chung thân nhằm giúp cho các cơ quan có thẩm quyền áp dụng chính xác hình phạt này, đồng thời giúp nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh, phòng chống tội phạm.

>> Xem thêm: Tội cướp giật tài sản theo luật hình sự ? Mức án tội cướp giật tài sản ?

3. Quy định trong phần các tội phạm của Bộ luật hình sự

Trong tổng số 898 cấu thành tội phạm trong BLHS năm 2015, có 240 cấu thành tội phạm ít nghiêm trọng, 288 cấu thành tội phạm nghiêm trọng, 237 cấu thành tội phạm rất nghiêm trọng và 100 cấu thành tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, trong đó có 53 cấu thành tội phạm có khung hình phạt là tù chung thân, chiếm 5,9% tổng số cấu thành tội phạm.

Trong số 317 tội danh quy định tại BLHS năm 2015, Chương XIII Các tội xâm phạm an ninh quốc gia quy định có 9 tội danh hình phạt đến chung thân. Chương XIV Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người có 7 tội danh hình phạt đến chung thân. Chương XVI Các tội xâm phạm sở hữu có 3 tội danh hình phạt đến chung thân. Chương XVIII Các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế có 3 tội danh hình phạt đến chung thân. Chương XX Các tội phạm về ma túy có 6 tội danh áp dụng hình phạt chung thân. Chương XXI Các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng có 9 tội danh áp dụng hình phạt chung thân. Chương XXIII các tội phạm về chức vụ có 4 tội danh áp dụng hình phạt chung thân. Chương XXIV Các tội về xâm phạm hoạt động tư pháp có 2 tội danh áp dụng tù chung thân, Chương XXV Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân và trách nhiệm của người phối thuộc với quân đội trong chiến đấu, phục vụ chiến đấu có 3 tội danh áp dụng hình phạt tù chung thân. Chương XXVI Các tội phá hoại hòa bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh có 8 tội danh nhưng trong đó có đến 7 tội danh áp dụng hình phạt chung thân.

>> Xem thêm: Ý nghĩa khi nghiên cứu nạn nhân của tội phạm ? Yếu tố tác động nguy cơ trở thành nạn nhân tội phạm

4.Về hình phạt tù chung thân không đặc xá

Mặc dù hình phạt tù chung thân có ý nghĩa khác nhau ở mỗi quốc gia, nhưng hầu hết các nước đều quy định trường hợp bị kết án tù chung thân sẽ có những điều kiện để ân giảm và phóng thích sau một thời gian thụ án nhất định và chịu sự giám sát liên tục trong cộng đồng sau thời gian được thả

Xu hướng hiện nay trên thế giới không chỉ là giảm và tiến tới xóa bỏ án tử hình, mà còn có xóa bỏ hình thức tù chung thân không ân xá. Liên hợp quốc cho rằng Các tù nhân bị kết án tù chung thân có thể bị các vấn đề về tâm lý và xã hội học do sự giam cầm, có hại cho sức khỏe của cá nhân tù nhân, xét dưới khía cạnh quyền con người, đây là những tổn thương cần được xóa bỏ.

Để tương thích với các quy định của PLHS quốc tế, cũng như đảm bảo quyền con người và quyền công dân, chúng tôi cho rằng nên bỏ quy định về không đặc xá một số tội danh có hình phạt đến tù chung thân như trong quy định của Luật Đặc xá hiện hành.

5.Những giải pháp tiếp tục hoàn thiện việc quy định hình phạt tù chung thân

Thứ nhất. Quy định về hung hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành là vấn đề gây nhiều tranh cãi. Nhiều tội phạm phạm tội có tính chất man rợ, giết nhiều người cùng lúc nhưng vì chưa đủ 18 tuổi nên không phải chịu mức án cao nhất là tử hình hoặc chung thân. Đây cũng là kẽ hở khiến tội phạm lợi dụng. Vì vậy, bên cạnh việc “phòng ngừa” là tạo dựng những môi trường sống tốt cho giới trẻ cũng cần những hình phạt đủ để răn đe đối tượng phạm tội.

Phương án 1: Sửa nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội như sau: “Ở độ tuổi từ 14 đến chưa đủ 16 tuổi phạm tội không áp dụng hình phạt tử hình và tù chung thân, Ở độ tuổi từ 16 đến dưới 18 tuổi phạm tội không áp dụng hình phạt tử hình và được giảm nhẹ một phần hình phạt so với người đã thành niên”.

Phương án 2: Sửa Điều 68 Bộ luật Hình sự hiện hành theo hướng giảm độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội: “Người chưa thành niên từ đủ 12 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự theo những quy định của chương này, đồng thời theo những quy định khác của Phần chung Bộ luật không trái với những quy định của chương này”.

Thứ hai, giải pháp hoàn thiện quy định về thời hiệu thi hành bản án đối với người bị kết án tù chung thân tại Khoản 4 Điều 55 Bộ luật Hình sự hiện hành.

Về vấn đề này, Bộ luật Hình sự không quy định rõ cơ sở để xem xét và quyết định của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao là có áp dụng thời hiệu hay không và cũng không quy định thời hạn xem xét này là bao lâu. Hơn nữa, việc đồng nhất về chính sách xử lý về vấn đề thời hiệu đối với hai loại hình phạt tù chung thân và tử hình là chưa hợp lý vì hai loại hình phạt này có nội dung và hậu quả pháp lý khác nhau. Vì vậy, chúng tôi đề nghị khắc phục điểm hạn chế này theo một trong hai phương án sau:

Phương án 1: Đối với bản án tù chung thân đã qua thời hạn 15 năm, đối với bản án tử hình đã qua thời hạn 20 năm sẽ do Chánh án Tòa án nhân dân tối cao quyết định theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Theo đó, quy định rõ các căn cứ tạo cơ sở cho Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao đề nghị và Chánh án Tòa án nhân dân tối cao quyết định áp dụng thời hiệu hay không.

Phương án 2: Quy định rõ ràng thời hiệu thi hành bản án tù chung thân giống như các bản án khác chứ không giao cho Chánh án Tòa án nhân dân tối cao xem xét và quyết định. Ví dụ: Thời hiệu thi hành các bản án tù chung thân sẽ là 20 năm hoặc 25 năm, đối với bản án tử hình sẽ là 25 năm hoặc 30 năm.

Thứ ba, giải pháp liên quan đến việc quy định nhiều chế tài trong phần các tội phạm của Bộ luật Hình sự ở các tội phạm có quy định áp dụng hình phạt tù chung thân.

Để hạn chế đến mức thấp nhất khả năng áp dụng hình phạt tù chung thân chưa tương xứng với hành vi nguy hiểm của người phạm tội, tránh sự tùy tiện, góp phần nâng cao hiệu quả của hình phạt tù chung thân, chúng ta có thể đưa ra kiến nghị để khắc phục nhược điểm này như đề nghị cơ quan có thẩm quyền đưa ra hướng dẫn cụ thể đối với các tội phạm có hình phạt tù chung thân rằng trong trường hợp nào có thể xử phạt tù chung thân và trường hợp nào có thể xử tử hình.

Thứ tư, tăng cường, nâng cao năng lực cán bộ các cơ quan tư pháp, trước hết là đội ngũ thẩm phán trong việc áp dụng p để đáp ứng yêu cầu của cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế là một đòi hỏi cấp bách trong tình hình hiện nay. Một số trường hợp xét xử sai lầm nghiêm trọng có nguyên nhân là trình độ, năng lực của thẩm phán chưa đáp ứng yêu cầu.

Mọi vướng mắc bạn vui lòng trao đổi trực tiếp với bộ phận Luật sư của LVN Group tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài 24/7 gọi số: 1900.0191hoặc gửi qua email: L[email protected]để nhận được sự tư vấn, hỗ trợ từ Luật LVN Group.

Rất mong nhận được sự hợp tác!

Trân trọng./.

Bộ phận Tư vấn Pháp luật Hình sự – Công ty luật LVN Group.