>> Luật sư tư vấn pháp luật trực tuyến qua điện thoạigọi: 1900.0191
 

Trả lời:

Tập quán pháp là những tập quán được Nhà nước thừa nhận có giá trị pháp lý, trở thành những quy tắc xử sự chung và được Nhà nước đảm bảo thực hiện. Khi Nhà nước cần điều chỉnh một quan hệ xã hội, thông thường Nhà nước sẽ ban hành các quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, quan hệ xã hội mà Nhà nước cần điều chỉnh lại đang được điều chỉnh bởi các quy phạm tập quán. Vì thế, nếu những tập quán này phù hợp với mục tiêu điều chỉnh các quan hệ xã hội của Nhà nước, nhiều Nhà nước sẽ sử dụng phương pháp thừa nhận, làm cho tập quán đó trở thành quy tắc xử sự có tính bắt buộc chung được Nhà nước đảm bảo thực hiện. Như vậy, để được coi là tập quán pháp thì bản thân quy phạm tập quán đó bắt buộc phải được Nhà nước thừa nhận bằng một trong hai cách: hoặc thông qua một quy định mang tính nguyên tắc cho mọi trường hợp, hoặc thông qua một quy định chi tiết cho từng trường hợp cụ thể.

Tập quán pháp khác với án lệ. Án lệ là hình thức Nhà nước thừa nhận những bản án, quyết định giải quyết vụ việc của Tòa án làm khuôn mẫu và cơ sở để đưa ra phán quyết cho những vụ việc hoặc trường hợp có tình tiết hay vấn đề tương tự sau đó. Án lệ là được dòng họ pháp luật Anh – Mỹ thừa nhận là nguồn luật chính.

Do đặc điểm tập quán pháp phải được hình thành trong thời gian dài nên hầu hết các quốc gia không sử dụng tập quán pháp như một nguồn luật chính. Tập quán pháp chỉ được coi là nguồn luật bổ sung trong hệ thống pháp luật của các quốc gia.

 

1. Sự hình thành tập quán pháp:

Ra đời cùng với sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy, tập quán pháp được sử dụng phổ biến trong các nhà nước chủ nộ và nhà nước phong kiến. Vào thời kỳ đầu tiên này, đây là hình thức Nhà nước thừa nhận giá trị của các tập quán đã tồn tại trong xã hội những không ghi nhận các tập quán đó trong các văn bản pháp luật mà cho phép trực tiếp áp dụng các tập quán đó.

Tập quán pháp có ưu điểm là có nguồn gốc trực tiếp từ cuộc sống nên gần gũi với các đối tượng điều chỉnh trong cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên, do phần lớn tập quán được hình thành một cách tự phát nên thiếu cơ sở khoa học. Ngoài ra, tập quán pháp vừa hình thành chậm, vừa có tính bảo thủ và rất khó thay đổi nên không phải là hình thức có thể đáp ứng linh hoạt các yêu cầu của cuộc sống vốn biến đổi không ngừng. Có ý kiến cho rằng, áp dụng tập quán phổ biến ở nhà nước chủ nô và phong kiến vì thời kỳ này chữ viết chưa phổ biến; mặt khác khi phương Tây chưa phát minh ra giấy thì việc sử dụng văn bản cũng rất khó khăn. Đồng thời, khi kỹ thuật lập pháp còn sơ khai từ những ngày đầu xuất hiện Nhà nước này đã buộc giai cấp thống trị phải sử dụng các tập quán như là nguồn của pháp luật để quản lý xã hội.

Hiện nay, hình thức tập quán pháp vẫn được sử dụng một cách hạn chế trong các trường hợp cần bổ sung cho khiếm khuyết của các quy định pháp luật thành văn.

 

2. Quốc gia nào thừa nhận tập quán pháp là nguồn quan trọng nhất của pháp luật?

Tập quán pháp là những tập quán của cộng đồng được nhà nước thừa nhận, nâng lên thành pháp luật. Tập quán pháp vừa là một loại nguồn, đồng thời cũng là một hình thức thể hiện, một dạng tồn tại dưới dạng thói quen ứng xử của cộng đồng. Nhà nước thừa nhận một tập quán thành tập quán pháp không chỉ đơn giản là sự chấp nhận (không phản đối) của nhà nước đối với một tập quán, khuyến khích xử sự theo tập quán đó mà quan trọng là đưa quyền lực nhà nước vào trong tập quán đó. Chính vì vậy, khi một tập quán được thừa nhận là tập quán pháp nó sẽ trở nên có ý nghĩa bắt buộc và mang tính cưỡng chế.

Trong các truyền thống pháp luật và trong các hệ thống pháp luật cụ thể, việc chấp nhận các loại nguồn pháp luật và thứ tự ưu tiên các loại nguồn có thể khác nhau. Tuy nhiên, tập quán pháp được xem là một loại nguồn pháp luật ở hầu hết các nền tài phán. Tập quán pháp có thể được xem là loại nguồn chính thức trong hệ thống pháp luật này, nhưng có thể được xem là loại nguồn bổ sung trong hệ thống pháp luật khác. Có những nhà luật học so sánh phân loại pháp luật của các nước trên thế giới thành các hệ thống pháp luật như: Civil Law, Common Law, Islamic Law, Customary Law và Mixed Legal. Theo cách phân loại này, tập quán pháp là loại nguồn quan trọng và phổ biến trong các nước có hệ thống pháp luật tập quán (Customary Law). 

Về mặt lý thuyết, trong truyền thống Civil Law, tập quán là loại nguồn pháp luật đầu tiên nhưng bị coi thường trong thực tiễn. Các chế độ cũ ở Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc và trước khi thống nhất đất nước cũng theo truyền thống Civil Law. Các luật gia Pháp xem một phần nào đó của tập quán đã lỗi thời với tư cách là một nguồn của pháp luật kể từ khi tính vượt trội không thể chối cãi được của văn bản lập pháp quy định rõ ràng. Còn ở Đức, Thụy Sĩ và Hy Lạp, xuất phát từ việc xem pháp luật là sản phẩm của lương tâm phổ biến, nên có khuynh hướng coi văn bản lập pháp và tập quán là hai loại nguồn pháp luật ngang bằng nhau. 

Các nước theo truyền thống Common Law có lịch sử hình thành, phát triển và cấu trúc hệ thống pháp luật không giống với các nước theo truyền thống Civil Law. Common Law được phát triển trên nền tảng các tập quán của các bộ lạc Giéc Manh sinh sống tại Anh Quốc từ thời kỳ Trung cổ và các tập quán địa phương. Tuy nhiên luật của Anh không phải là luật tập quán. Tập quán được xem là loại nguồn thứ ba bổ sung cho văn bản lập pháp và tiền lệ pháp. Pháp luật Hoa Kỳ được xây dựng trên hình mẫu pháp luật Anh, tuy nhiên có điểm riêng biệt liên quan tới vấn đề pháp điển hóa.

Ở các nước theo pháp luật Hồi giáo (Islamic Law hay Muslim Law) người dân hay tín đồ đã và đang sống phù hợp với tập quán trong khi thừa nhận các giá trị và quyền lực của pháp luật Hồi giáo mặc dù tập quán không bao giờ trở thành một bộ phận của hệ thống pháp luật này.

Các nước châu Phi có đời sống pháp lý phụ thuộc vào luật tục của tổ tiên và tự nguyện tuân thủ nó bởi tư tưởng mỗi người có nghĩa vụ sống như tổ tiên của người đó đã từng sống. Trong một hệ thống pháp luật tập quán như vậy, bản thân thủ tục giải quyết các tranh chấp cũng như tuân thủ các quy tắc tập quán mà hầu hết là quy tắc liên quan tới việc giải quyết thân ái giữa các bên. 

Tuy nhiên, với đặc điểm là phải được hình thành trong thời gian dài nên hầu hết các quốc gia không sử dụng tập quán pháp như một nguồn luật chính. Tập quán chỉ được coi là nguồn luật bổ sung trong hệ thống pháp luật của các quốc gia. Ngày nay, tập quán pháp được tìm thấy trong các cộng đồng khép kín, biệt lập và được kết hợp với hệ thống pháp luật Common Law hoặc Civil Law, cho phép tập quán pháp tồn tại bên cạnh hệ thống pháp luật chính của một quốc gia trong hệ thống pháp luật hỗn hợp (Mixed Legal). Dưới đây là một số quốc gia có hệ thống pháp luật vẫn phụ thuộc rất nhiều vào tập quán pháp:

Thứ nhất là Andorra, một quốc gia nhỏ ở dãy núi Pyrenees giáp Tây Ban Nha và Pháp, phụ thuộc một phần vào tập quán pháp. Ở Andorra, các nguồn của tập quán pháp bao gồm: giáo luật, luật giáo hội của Giáo hội Công giáo, luật Castilian, luật Pháp và luật La Mã. Andorra đã bị xâm lược và nằm dưới sự kiểm soát của các cường quốc châu Âu vào những thời điểm khác nhau trong lịch sử nên do đó, hệ thống luật pháp của Andorra phản ánh các yếu tố trong luật của những nước xâm lược. Ngày nay, Andorra là một cộng đồng nghị viện giữa tổng thống Pháp và giám mục Công giáo La Mã của Catalonia (Urgell). Andorra cũng có một quốc hội được bầu có thể ban hành các luật mới.

Thứ hai là đảo Guernsey, một ví dụ khác về Customary Law. Mặc dù đảo Guernsey là một trong những Quần đảo Channel ngoài khơi của nước Anh nhưng nó không phải là một phần của Vương quốc Anh. Hệ thống pháp luật của Guernsey bắt nguồn từ quyền lực thời trung cổ của quốc vương, Công tước xứ Normandy. Luật công quốc cổ đại có ảnh hưởng ở Guernsey. Các luật công quốc được phát triển trong hai thời kỳ, Cổ đại Coutume năm 1199 – 1538 và Cải cách Coutume năm 1538 – 1804. Hệ thống pháp luật của Guernsey cũng có các yếu tố của Common Law và luật hiện đại do cơ quan lập pháp được bầu của hòn đảo ban hành. Guernsay được hưởng quyền tự chủ gần như hoàn toàn đối với các vấn đề nội bộ của mình và quốc gia này quyết định nhiều vấn đề dựa trên tập quán cổ xưa, với các thừa phát lại được bầu và các thẩm phán đưa ra quyết định.

Thứ ba, tại Hoa kỳ, một số luật tục có thể được sử dụng trong các vấn đề của bộ lạc trên các vùng đất của bộ lạc được chính phủ Hoa Kỳ công nhận. Tuy nhiên, chính phủ Hoa Kỳ thực hiện một số kiểm soát đối với các hệ thống pháp luật của bộ lạc tại Hoa Kỳ. Có một phong trào đang phát triển trên toàn thế giới để công nhận quyền tự trị của bộ lạc và các hệ thống pháp luật theo phong tục.

Mọi vướng mắc, bạn đọc vui lòng trao đổi trực tiếp với bộ phận Luật sư của LVN Group tư vấn pháp luật trực tiếp qua tổng đài 24/7 gọi số hotline: 1900.0191. Xin chân thành cảm ơn!