Thực trạng thi hành pháp luật về hợp tác quốc tế trong lĩnh vực tố tụng hình sự ở Việt Nam?

Để thống nhất thẩm quyền xử lý vụ việc hình sự xuyên quốc gia, thống nhất thủ tục, trình tự, cơ quan đầu mối trong các hoạt động HTQT trong lĩnh vực TTHS, Việt Nam đã ký kết nhiều ĐƯQT song phương, đa phương có quy định trực tiếp hoặc gián tiếp các hoạt động HTQT, cụ thể là:

– Các quy định về TTTPHS, đã ký 23 hiệp định song phương về TTTPHS với các nước, bao gồm:

Các hiệp định về tương trợ pháp lý về các vấn đề dân sự và hình sự với các quốc gia Tiệp Khắc (1984, hiện nay hai nước Cộng hoà Séc và Xlô-va-ki-a kế thừa), Hung-ga-ri (1986), Bun-ga-ri (1987), Cuba (1987), Ba Lan (1993), Lào (1998),

Liên bang Nga (1998), Trung Quốc (1998), U-crai-na (2000), Mông cổ (2000), Bê- la-rút (2000), Triều Tiên (2002); các hiệp định này do Bộ Tư pháp chủ trì đề xuất đàm phán, ký.

Các hiệp định song phương chuyên biệt về TTTPHS với Đại Hàn Dân Quốc (2005), Ấn Độ (2007), Vương quốc Anh (2009), An-giê-ri (2010) do Bộ Công an chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành đàm phán, đề xuất ký và phê chuẩn. VKSNDTC đã chủ trì, phối hợp với các Bộ, ngành có liên quan của Việt Nam đàm phán, ký Hiệp định TTTPHS với các nước: In-đô-nê-xi-a (2013), Ô-xtơ-rây-li-a (2014), Tây Ban Nha (2015), Hung-ga-ri (2016), Pháp (2016); Nam Phi (2012), Cam-pu-chia(2015) và Ca-dắc-xtan (2016), Nhật Bản (2018).

– Các quy định về dẫn độ và chuyển giao người bị kết án phạt tù: Từ tháng 7/2008 đến tháng 8/2019, thực hiện sự ủy quyền của Chủ tịch nước và sự phân công của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Công an đã chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành hữu quan hoàn thành đàm phán, đề xuất ký kết 15 hiệp định về dẫn độ và 13 hiệp định về chuyển giao người bị kết án phạt tù với các nước Cộng hòa Ấn Độ, Cộng hòa dân chủ và nhân dân An-giê-ri, Ô-xtrây-li-a, Cộng hòa In-đô-nê-xi-a, Vương quốc Căm-pu-chia, Hung-ga-ri, CHXHCN dân chủ Xri Lan-ca, Vương quốc Tây Ban Nha, Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, Cộng hòa Pháp, Cộng hòa Ca-dắc-xtan, Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len, Đại Hàn dân quốc, Vương quốc Thái Lan, Liên bang Nga, Cộng hòa Séc.

Bộ Công an cũng chủ trì đề xuất việc Việt Nam tham gia 05 ĐƯQT đa phương của Liên hợp quốc và khu vực ASEAN có quy định về dẫn độ, gồm Công ước về chống tra tấn và các hình thức đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục con người, Công ước quốc tế về chống bắt con tin, Công ước quốc tế về chống khủng bố bằng bom, Công ước ASEAN về chống khủng bố, Công ước ASEAN về chống mua bán người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Bên cạnh đó, Bộ Công an đã hoàn thành tổ chức đàm phán Hiệp định về dẫn độ giữa Việt Nam và Cộng hòa  Nam Phi, đồng thời, đang tiếp tục đề xuất đàm phán, ký kết trên 30 hiệp định song phương về dẫn độ, chuyển giao người bị kết án phạt tù với các nước: Ăng-gô-la, I- xra-en, Ma-lai-xi-a, Thái Lan, Phi-líp-pin, Xinh-ga-po, Mi-an-ma, Cu-ba, Hoa Kỳ, I-ta-li-a, Anh, Ru-ma-ni, I-ran, Các tiểu Vương quốc Ả-rập thống nhất…

Như trên đã phân tích, BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), BLTTHS năm 2015 đã nội luật hóa nhiều quy định có liên quan của các ĐƯQT mà Việt Nam là thành viên, góp phần từng bước hài hòa hóa giữa pháp luật quốc gia với pháp luật quốc tế, nâng cao hiệu quả HTQT trong PCTP, thể hiện tinh thần, trách nhiệm của nhà nước Việt Nam trong thực hiện các cam kết quốc tế. BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) nội luật hóa (thông qua việc tội phạm hóa hoặc hình sự hóa) các quy định của các điều ước quốc tế: UNTOC; UNTIP; UNCAC; Công ước của Liên hợp quốc tề quyền trẻ em năm 2000; Công ước buôn bán các loại động, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES) năm 1973; Công ước Stockholm về các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy năm 2004; UNCAT; Công ước Luật biển năm 1982; Công ước chống lao động cưỡng bức [22]. BLTTHS năm 2015 đã bổ sung một số quy định nhằm nội luật hóa các quy định về bảo vệ nạn nhân, nhân chứng, áp dụng các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt, công nhận phán quyết hình sự của Tòa án nước ngoài [22], [38].

Bên cạnh đó, hàng năm, Chính phủ báo cáo Quốc hội về tình hình thực thi Luật TTTP, trong đó, tổng kết, xác định những khó khăn, vướng mắc, bất cập của Luật TTTP và kiến nghị sửa đổi, bổ sung các quy định của Luật TTTP để bảo đảm tương thích với quy định của ĐƯQT và xu hướng phát triển của pháp luật quốc tế về lĩnh vực này. Trong đó, đề xuất tách Luật TTTP thành 04 luật chuyên ngành là Luật TTTP về dân sự, Luật TTTPHS, Luật dẫn độ và Luật chuyển giao người bị kết án phạt tù. Đề xuất này là phù hợp với xu thế phát triển của pháp lý quốc tế, tương tự như kinh nghiệm của nhiều quốc gia trên thế giới, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện thống nhất pháp luật bảo đảm tinh thần của Nghị quyết số 48- NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 (Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005). Hiện nay, Bộ Công an, VKSNDTC, Bộ Tư pháp đang hoàn tất quy trình đề xuất xây dựng các dự luật nêu trên.

Từ năm 2008 đến 2012, Vụ Pháp chế Bộ Công an đã nghiên cứu các chuyên đề, tham mưu thực hiện các ĐƯQT đa phương về PCTP, tham mưu đàm phán, ký kết các ĐƯQT song phương và đa phương về dẫn độ, chuyển giao người bị kết án phạt tù; tham gia đoàn đàm phán hiệp định về TTTPHS… Đến năm 2013, trên cơ  sở Kế hoạch tổ chức thực hiện UNTOC và Kế hoạch tổ chức thực hiện UNCAC, Bộ Công an đã giao Vụ Pháp chế các nhiệm vụ này. Từ 2009, việc nghiên cứu thành lập Phòng Pháp luật quốc tế và ĐƯQT thuộc Vụ Pháp chế đã được tiến hành. Năm 2010, Bộ Công an đã thành lập Phòng Pháp luật quốc tế và ĐƯQT, giao nhiệm vụ theo dõi và tham mưu các cấp lãnh đạo về công tác ĐƯQT, thỏa thuận quốc tế, dẫn độ, chuyển giao người bị kết án phạt tù. Cùng đó, tại Tổng cục Cảnh sát Bộ Công  an đã thành lập Phòng TTTPHS theo dõi, tham mưu công tác thực hiện TTTPHS.

Năm 2014, Bộ Công an đã giao Cục Pháp chế và cải cách hành chính, tư pháp (trước đây là Vụ Pháp chế) là cơ quan giúp Bộ trưởng Bộ Công an tiếp nhận, kiểm tra và đề xuất phương án giải quyết các yêu cầu dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù của nước ngoài; hướng dẫn, phối hợp với Công an các đơn vị, địa phương lập và chuyển các yêu cầu dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù của Việt Nam ra nước ngoài. Đồng thời, phối hợp với các đơn vị hữu quan của Bộ Công an (như Văn phòng Bộ, Cục Đối ngoại, Cục Tài chính…), VKSNDTC (cơ quan trung ương về dẫn độ theo một số hiệp định ký kết trước khi Luật TTTP được ban hành) và các bộ, ngành khác trong giải quyết các vụ việc.

Việc thiết lập đầu mối và kênh liên lạc với cơ quan trung ương các quốc gia khác trong thực hiện công tác dẫn độ, chuyển giao người bị kết án phạt tù đã được thực hiện trong thời gian qua. Cục pháp chế và cải cách hành chính, tư pháp cũng thiết lập và duy trì kênh liên lạc thường xuyên với cơ quan trung ương về dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù của các nước như Tổng viện kiểm sát Liên bang Nga, Văn phòng Tổng chưởng lý Liên bang Ô-xtrây-li-a, Bộ Tư pháp Cộng hòa Séc… để trao đổi thông tin, thúc đẩy nhanh chóng việc giải quyết các yêu cầu dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù giữa Việt Nam và các quốc gia. Sau hơn 10 năm triển khai thực hiện các quy định của Luật TTTP về dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù, các cơ quan có thẩm quyền ở nước ta đã phải giải quyết nhiều vụ việc phức tạp (như trường hợp nhiều yêu cầu dẫn độ của các quốc gia khác nhau với cùng một đối tượng về cùng một hành vi phạm tội, trường hợp đối tượng bị yêu cầu dẫn độ cũng đồng thời thực hiện hành vi phạm tội trên lãnh thổ Việt Nam, người được chuyển giao bị bệnh hiểm nghèo…), bảo đảm các yêu cầu về đối ngoại, góp phần nâng cao vị thế, uy tín của Việt Nam với các quốc gia đối tác. Từ việc thực hiện tốt dẫn độ, chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù theo yêu cầu của phía nước ngoài mà các yêu cầu của Việt Nam gửi đi cũng thường được các quốc gia tiếp nhận và giải quyết kịp thời [29].

Ngày 16/8/2012, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 522d/NQ-UBTVQH13 phê chuẩn việc bổ sung nhiệm vụ quản lý các hoạt động tương trợ tư pháp về hình sự cho Vụ HTQT và TTTPHS VKSNDTC (cơ quan đầu mối thực hiện nhiệm vụ TTTPHS của VKSNDTC, viết tắt là Vụ 13) trong việc thực hiện yêu cầu TTTPHS. Văn phòng Cơ quan CSĐT Bộ Công an được giao là đơn vị đầu mối thực hiện TTTPHS trong Bộ Công an. Hai đơn vị đã ký kết Quy chế phối hợp ngày 11/10/2011 về quan hệ phối hợp trong việc thực hiện yêu cầu TTTPHS nhằm nâng cao chất lượng thực hiện công tác này.

Căn cứ chức năng, nhiệm vụ và yêu cầu thực tiễn, tháng 10/2012, Bộ Công an đã thành lập phòng TTTPHS và HTQT trong TTHS thuộc Văn phòng Cơ quan Cảnh sát điều tra (CSĐT), có trách nhiệm giúp Thủ trưởng Cơ quan CSĐT Bộ Công an theo dõi, đề xuất và trực tiếp thực hiện yêu cầu TTTPHS thuộc chức năng, nhiệm vụ của Cơ quan CSĐT Bộ Công an, phối hợp với các đơn vị có liên quan thuộc Cơ quan CSĐT Bộ Công an thực hiện HTQT trong TTHS. Nội dung này cũng đã được cụ thể hóa tại Điều 7 Thông tư số 28/2014/TT-BCA ngày 07/7/2014 của Bộ trưởng Bộ Công an quy định về công tác điều tra hình sự trong CAND [29].