Di sản đô thị: Luật hóa để duy trì và phát triển

Thương hiệu “đô thị di sản” mang lại danh dự, uy tín và cả cơ hội phát triển kinh tế – xã hội. Vì vậy gần đây một số thành phố ở Việt Nam có quỹ di sản giàu có đã bày tỏ nguyện vọng được công nhận danh hiệu này. Tuy nhiên, do không có quan niệm thống nhất, cũng như không có các tiêu chí đánh giá cụ thể nên các thành phố tỏ ra lúng túng và mâu thuẫn trong cách ứng xử với chính di sản của mình.

Di sản đô thị: Luật hóa để duy trì và phát triển

1. Thế nào là đô thị di sản?

Cũng rất gần với khái niệm đô thị di sản là thuật ngữ “đô thị lịch sử” (historic city) hay “khu định cư lịch sử” (historical settlement) – là những khu định cư con người hiện hữu chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi cấu trúc vật chất có nguồn gốc từ quá khứ và được công nhận là uỷ quyền cho sự tiến hóa của con người, trong đó bên cạnh các yếu tố nhân tạo như công trình kiến trúc, không gian đường phố, quảng trường… còn bao gồm cảnh quan thiên nhiên và con người với phong tục, tập cửa hàng… của họ.

Ở Việt Nam, thuật ngữ “đô thị di sản” hay “đô thị lịch sử” không có trong các văn bản pháp lý, do vậy cách hiểu về đô thị di sản chưa rõ ràng và thống nhất. Có lẽ GS. Hoàng Đạo Kính là người đầu tiên đưa ra khái niệm hoàn chỉnh: “đô thị di sản là một chỉnh thể lịch sử đặc trưng, một sản phẩm của nền văn minh đô thị, kết hợp hữu cơ các thành tố vật chất và tinh thần, kiến trúc và văn hóa, trong sự hòa quyện với thiên nhiên, là xuất phát điểm chi phối tất thảy” ⁽¹⁾.

Theo định nghĩa này, đô thị di sản khác hoàn toàn với đô thị có/sở hữu di sản bởi nó nhấn mạnh tính chỉnh thể của đô thị, trong đó yếu tố vật thể và phi vật thể nằm trong mối quan hệ không thể tách rời. Có thể thấy sự tương đồng giữa quan niệm về đô thị di sản của GS. Hoàng Đạo Kính và quan niệm về đô thị lịch sử trên thế giới.

2. Các tiêu chí của đô thị di sản 

Do không có chuẩn mực quốc tế nên các tiêu chí đánh giá hay công nhận đô thị lịch sử, đô thị di sản rất khác nhau tùy mục đích mà người ta hướng đến. Ngay trong cùng một quốc gia, các tiêu chí cũng thay đổi. Chẳng hạn tại CHLB Nga, trước đây đô thị lịch sử được chia thành 4 nhóm với số lượng thành phố được công nhận từ 115 thành phố năm 1970 lên 478 thành phố vào năm 2002. Nhưng vào năm 2010, người ta đã xây dựng bộ tiêu chí đô thị di sản khắt khe hơn ⁽²⁾.

Tại Trung Quốc, khái niệm “thành phố lịch sử và văn hóa” để chỉ các đô thị có giá trị đặc biệt về di sản. Từ năm 2008, việc phê duyệt và công nhận “thành phố lịch sử và văn hóa” được tiêu chuẩn hóa với 5 nhóm tiêu chí đánh giá: mức độ phong phú của di sản; mật độ của các công trình kiến trúc lịch sử; công tác quản lý bảo tồn; giữ được diện mạo lịch sử và bố cục truyền thống; giá trị và nét đặc sắc văn hóa lịch sử của thành phố. Cho đến tháng 5.2018 đã có 135 thành phố được công nhận ⁽³⁾.

Từ kinh nghiệm thế giới và đặc thù đô thị Việt Nam, xin đề xuất các tiêu chí về đô thị di sản như sau:

– Có cấu trúc đô thị được bảo tồn toàn vẹn và tiếp nối hữu cơ qua các giai đoạn phát triển.

– Có hệ thống di sản kiến trúc và đô thị phong phú, độc đáo tạo nên diện mạo đặc trưng của đô thị.

– Có cảnh quan nhân tạo được tổ chức trong mối quan hệ hài hòa với cảnh quan thiên nhiên.

– Có giá trị lịch sử và văn hóa đô thị đặc sắc được bảo lưu và phát triển tiếp nối.

Các tiêu chí này nhấn mạnh vào tính toàn vẹn, liên lục, phong phú và độc đáo của di sản kiến trúc và đô thị trong mối quan hệ hữu cơ với văn hóa, con người và cảnh quan thiên nhiên.

3. Đô thị nào có thể trở thành đô thị di sản?

Gần đây, một số thành phố ở Việt Nam mong muốn được công nhận là đô thị di sản. Tuy nhiên, đối chiếu với các tiêu chí trên đây, có thể thấy ngay cả các đô thị có nhiều tiềm năng nhất ở Việt Nam như Huế, Hội An hay Đà Lạt cũng còn khá nhiều việc phải làm.

Với Huế, việc quá tập trung vào khu vực được UNESCO công nhận di sản văn hóa thế giới là kinh thành, kiến trúc cung đình và lăng tẩm mà bỏ quên những thành tố bình dân cộng sinh với nó như khu phố cổ Bao Vinh và Gia Hội, khu nhà vườn truyền thống hay các khu vực đô thị phát triển về sau, như khu phố Pháp ở bờ nam sông Hương… Điều này làm mất đi tính toàn vẹn và liên tục của thành phố trong quá trình phát triển, trong khi phố thị và nhà vườn lại là nơi lưu giữ được những nét tinh túy, đặc sắc nhất của con người và văn hóa xứ Huế.

Với Đà Lạt, một thành phố có lợi thế về di sản và cảnh quan, được xây dựng bài bản ngay từ lúc khởi dựng thì đang phải đối mặt với nguy cơ bị phá vỡ cấu trúc ở khu trung tâm và mất đi những công trình di sản giá trị, đồng thời đẩy cảnh quan thiên nhiên và cảnh quan nhân tạo vào thế đối lập.

Trong khi đó Hội An – một đô thị với quần thể di sản kiến trúc được bảo tồn khá bài bản thì nguy cơ lại là nạn “chảy máu phố cổ” khi lớp cư dân gốc dần bị thay thế bởi lớp cư dân mới, chủ yếu đến từ những địa phương khác và không sẵn sàng chia sẻ văn hóa truyền thống của cư dân bản địa, dẫn đến sự mai một của phong tục, tập cửa hàng, lối sống đặc trưng đã từng làm nên hồn phố.

Vậy là mỗi đô thị lại có vấn đề riêng trên con đường trở thành đô thị di sản. Nếu các đô thị không biết cách đối mặt với những vấn đề của mình để từng bước giải quyết thấu đáo, và các nhà quản lý chưa xây dựng được bộ tiêu chí đô thị di sản thống nhất, trọn vẹn thì còn lâu chúng ta mới có đô thị di sản đích thực.

4. Di sản đô thị: Luật hóa để duy trì và phát triển

Di sản đô thị mất dần

Di sản văn hóa đô thị ở nước ta mang đậm dấu vết của thời gian, lịch sử, chứa đựng lớp lang văn hóa. Tuy nhiên, đến nay, các di sản đô thị không được kiểm kê, xếp hạng, đồng nghĩa với việc không được Luật Di sản văn hóa bảo vệ bằng hệ thống khung pháp lý như các di tích, di sản văn hóa phi vật thể.

Ở Hà Nội, không khó nhận ra sự biến mất nhanh chóng của nhiều biệt thự cũ trên các tuyến phố trung tâm Thủ đô trong khoảng chục năm trở lại đây.

Dư luận vẫn chưa quên sự việc dãy nhà 2 tầng 4 mặt phố, có địa chỉ tại 61 Trần Phú (Ba Đình, Hà Nội), cách Quảng trường Ba Đình lịch sử vài trăm mét vốn là nhà máy cũ được người Pháp xây dựng từ đầu thế kỷ 20, với những mái vì kèo bê tông đặc trưng, dấu ấn kiến trúc nhà xưởng còn nguyên vẹn, nhưng đã bị tháo dỡ để nhường chỗ cho một dự án tòa cao ốc 11 tầng nổi, 6 tầng hầm.

Trước đó, nhiều biệt thự cổ đã bị xóa sổ để thay thế bằng những dự án nghìn tỷ. Có thể nhắc đến việc ngôi biệt thự cổ (nhóm 2) thuộc trạm phát sóng Bạch Mai tại số 10 ngõ 128C Đại La (quận Hai Bà Trưng) bị phá bỏ để phục vụ dự án đường trên cao Vĩnh Tuy – Ngã Tư Sở theo quy hoạch mở rộng đường vành đai 2 của TP Hà Nội, khiến nhiều người tiếc nuối.

Cùng với đó là không ít di tích lịch sử của Hà Nội đã bị “bao vây”, nằm sâu trong những con hẻm chật chội. Sự kết nối lịch sử, văn hóa từ những ngôi nhà cổ cho đến các công trình kiến trúc Pháp đã bị đứt đoạn. Phố cổ cũng đang dần mất đi sự cổ kính, xuất hiện đủ sự hỗn tạp đã khiến cho quy hoạch bị phá vỡ.

Hay như cây cầu Long Biên là điểm nhấn kiến trúc cần thiết trên sông Hồng, nối hai trung tâm, là di sản văn hóa của Thủ đô, nhưng bao năm qua vẫn chưa được công nhận là di sản để được bảo vệ. Nói về câu chuyện này, TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm – Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam cho rằng, phải nhận diện giá trị của cây cầu là một di sản và sớm được công nhận.

Hầu hết các di sản đô thị nằm ở những vị trí đắc địa, vì thế khả năng bị xóa sổ ngày càng cao. Không chỉ Hà Nội mà ở Sài Gòn và nhiều đô thị khác cũng đang dần đánh mất những giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa.

Cần sớm luật hóa

Có một thực tiễn, di sản đô thị là một di sản sống và thu hút lượng khách du lịch lớn, đơn cử như Huế, Hội An… những vùng đất thu hút du khách bằng chính các di sản văn hóa. Chính bởi vậy, giới chuyên gia cho rằng, để các đô thị có thể phát triển nhờ du lịch, cần sớm luật hóa di sản đô thị, để tạo hành lang pháp lý bảo vệ di sản văn hóa. Khi đó đô thị có giá trị lịch sử văn hóa không những được duy trì, bảo vệ mà còn ngăn chặn được tình trạng phá vỡ quy hoạch đang diễn ra như hiện nay.

Tuy nhiên, cần phải hiểu đúng về di sản đô thị, đó là một thực thể sống. Chủ sở hữu của di sản chính là cộng đồng cư dân của đô thị ấy. Cuộc sống của người dân vẫn phải tiếp tục. Bởi thế, theo nhiều chuyên gia, cần phải duy trì chứ không phải là bảo tồn. Duy trì là biện pháp giữ gìn di sản trong dòng chảy cuộc sống, chứ không phải bảo tồn một cách cứng nhắc.

GS.TS.KTS Hoàng Đạo Kính, người đã bỏ ra nhiều tâm huyết, công sức để nghiên cứu cũng như góp phần gìn giữ những bản sắc của văn hóa Việt Nam cho rằng, để duy trì di sản đô thị khả thi là sự giải quyết mối quan hệ tự nhiên, thường đối kháng giữa bảo tồn và phát triển. Bảo tồn đặc điểm và giá trị của những di sản đô thị. Đồng thời tiếp tục sử dụng chúng như những tài sản đô thị. Di sản đô thị cần được công nhận để đảm bảo tính khả thi.

“Công cụ quản lý bảo tồn di sản đô thị là những bản quy hoạch chi tiết về cải tạo các khu di sản. Bởi quy chế quy định các công trình kiến trúc đường phố và cảnh quan cần được bảo tồn hoặc cải tạo theo các cấp độ giá trị khác nhau” – ông Kính nhấn mạnh.

Còn theo PGS.TS Nguyễn Văn Huy – nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, việc gìn giữ di sản đô thị phụ thuộc rất lớn vào tầm nhìn của người lãnh đạo, bản lĩnh của các nhà quy hoạch và ý thức cộng đồng của cư dân. “Đối với các nhà đầu tư, chúng ta phải sử dụng hành lang pháp lý để bảo vệ di sản trước tính toán của họ. Trong bối cảnh hiện nay, chỉ có thể bổ sung khái niệm di sản đô thị vào Luật Di sản văn hóa sửa đổi mới có thể bảo vệ được các di sản đô thị” – ông Huy nêu quan điểm.

Trên đây là toàn bộ thông tin liên quan đến câu hỏi Di sản đô thị là gì? mà LVN Group đã chia sẻ đến quý bạn đọc. Hy vọng rằng với những thông tin trên, quý bạn đọc có thể áp dụng được trong cuộc sống và công việc. Mọi thông tin câu hỏi, vui lòng liên hệ với chúng tôi. Cảm ơn quý bạn đọc đã dành thời gian theo dõi nội dung trình bày của chúng tôi.