Gia đình văn hóa là gia đình hạnh phúc, hòa thuận, tiến bộ, làm tốt nghĩa vụ công dân và đoàn kết với xóm giềng. Mỗi gia đình cần phải đảm bảo đủ những yêu cầu cơ bản để có thể trở thành gia đình văn hoá. Nhà nước luôn nỗ lực để các gia đình được nhận danh hiệu gia đình văn hóa. Tuy nhiên, thực trạng giá trị của danh hiệu gia đình văn hóa hiện nay lại diễn ra thế nào? Hãy xem nội dung trình bày sau.
1. Gia đình văn hóa là gì?
Gia đình văn hóa là chỉ tiêu mà chính phủ Việt Nam trong đặt ra cho nhiều gia đình, với mục đích tạo ra một số tiêu chuẩn về văn hóa và khuyến khích, động viên các gia đình thực hiện, đạt các tiêu chuẩn này.
Gia đình văn hóa được chính quyền cấp xã công nhận, cấp bằng khen đạt tiêu chuẩn gia đình văn hóa, tiêu chuẩn này phải dựa trên tiêu chí nhà nước đưa ra dựa trên văn hóa truyền thống Việt Nam.
2. Tiêu chuẩn của danh hiệu Gia đình văn hóa
Theo Điều 6 Nghị định 122/2018/NĐ-CP, tiêu chuẩn Gia đình văn hóa quy định như sau:
– Gương mẫu chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng; pháp luật của Nhà nước; tích cực tham gia các phong trào thi đua của địa phương nơi cư trú, gồm các tiêu chí sau:
+ Các thành viên trong gia đình chấp hành các quy định của pháp luật; không bị xử lý kỷ luật tại nơi công tác và học tập;
+ Chấp hành hương ước, quy ước của cộng đồng nơi cư trú;
+ Treo Quốc kỳ trong những ngày lễ, sự kiện chính trị của đất nước theo hướng dẫn;
+ Có tham gia một trong các hoạt động văn hóa hoặc văn nghệ ở nơi cư trú; thường xuyên luyện tập thể dục, thể thao;
+ Thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội theo hướng dẫn;
+ Tham gia bảo vệ di tích lịch sử – văn hóa, danh lam thắng cảnh, cảnh quan thiên nhiên của địa phương;
+ Thực hiện các quy định về vệ sinh môi trường, đổ rác và chất thải đúng giờ, đúng nơi quy định;
+ Tham gia trọn vẹn các phong trào từ thiện, nhân đạo, đền ơn đáp nghĩa, khuyến học khuyến tài; sinh hoạt cộng đồng ở nơi cư trú;
+ Không vi phạm các quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm, phòng chống dịch bệnh;
+ Không vi phạm quy định phòng, chống cháy nổ;
+ Không vi phạm pháp luật về trật tự, an toàn giao thông như: Lấn chiếm lòng đường, hè phố, tham gia giao thông không đúng quy định.
– Gia đình hòa thuận, hạnh phúc, tiến bộ; tương trợ giúp đỡ mọi người trong cộng đồng, gồm các tiêu chí sau:
+ Ông, bà, cha, mẹ và các thành viên trong gia đình được quan tâm, chăm sóc, phụng dưỡng;
+ Hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, bình đẳng, hòa thuận, thủy chung;
+ Thực hiện tốt chính sách dân số; thực hiện bình đẳng giới;
+ Các thành viên trong gia đình tham gia bảo hiểm y tế và được chăm sóc sức khỏe;
+ Các thành viên trong gia đình có nếp sống lành mạnh, văn minh, ứng xử có văn hóa trong gia đình, cộng đồng và xã hội;
+ Tương trợ, giúp đỡ mọi người trong cộng đồng khi khó khăn, hoạn nạn.
– Tổ chức lao động, sản xuất, kinh doanh, công tác, học tập đạt năng suất, chất lượng và hiệu quả, gồm các tiêu chí sau:
+ Kinh tế gia đình ổn định và phát triển từ nguồn thu nhập chính đáng;
+ Tham gia các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội do địa phương tổ chức;
+ Người trong độ tuổi lao động tích cực công tác và có thu nhập chính đáng;
+ Trẻ em trong độ tuổi đi học được đến trường;
+ Sử dụng nước sạch;
+ Có công trình phụ hợp vệ sinh;
+ Có phương tiện nghe, nhìn và thường xuyên được tiếp cận thông tin kinh tế, văn hóa – xã hội.
3. Các trường hợp không xét tặng danh hiệu Gia đình văn hóa
Điều 7 Nghị định 122/2018/NĐ-CP, các trường hợp không xét tặng danh hiệu Gia đình văn hóa bao gồm:
Thành viên trong gia đình vi phạm một trong các trường sau:
– Bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc bị áp dụng các biện pháp xử lý hành chính theo hướng dẫn của Luật xử lý vi phạm hành chính.
– Không hoàn thành nghĩa vụ quân sự và nghĩa vụ nộp thuế.
– Bị xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng; phòng cháy, chữa cháy và bảo vệ môi trường.
– Có tảo hôn hoặc hôn nhân cận huyết thống.
– Có bạo lực gia đình bị xử phạt hành chính.
– Mắc các tệ nạn xã hội, ma túy, mại dâm, trộm cắp, tổ chức đánh bạc hoặc đánh bạc.
– Tham gia tụ tập đông người gây mất an ninh trật tự, an toàn xã hội.
4. Thực trạng giá trị của danh hiệu gia đình văn hóa hiện nay
Theo số liệu thống kê được công bố vào những năm gần đây, cả nước có rất nhiều gia đình đạt chuẩn danh hiệu gia đình văn hóa. Đáng lẽ đó là một thành tích đáng mừng, nhưng lại tạo nên những tranh luận trong dư luận về căn bệnh thành tích, nặng về cách thức mà ngay cả lãnh đạo ngành văn hóa cũng phải thừa nhận.
Cuộc vận động và phong trào xây dựng gia đình văn hóa đã có từ hàng chục năm nay ở các địa phương trong cả nước, góp phần không nhỏ trong việc xây dựng nếp sống văn minh, tuân thủ pháp luật, giữ gìn, phát huy các giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp cũng như lối sống và thuần phong mỹ tục của dân tộc, động viên cộng đồng trong công cuộc phát triển kinh tế – xã hội. Ý nghĩa của phong trào là điều ai cũng thấy qua sự chuyển biến tích cực ở không ít địa phương, nhưng vẫn còn một số nơi với cách làm hời hợt, quan liêu, mang tính áp đặt, chạy theo thành tích, chưa thật sự xuất phát từ cộng đồng và vì cộng đồng, khiến cho việc triển khai phong trào những năm gần đây chưa hiệu quả, không đạt được những mục tiêu đề ra. Có một nghịch lý ở một số địa phương là khi số lượng gia đình văn hóa đạt chuẩn chiếm tỷ lệ rất cao theo báo cáo, song thực trạng đời sống văn hóa – xã hội lại xuống cấp và diễn biến phức tạp, bạo lực gia đình, tệ nạn xã hội, mất trật tự an ninh gia tăng, đạo đức và các giá trị gia đình truyền thống suy giảm, mai một.
Không phải đến bây giờ, căn bệnh thành tích và cách thức mới được đề cập, báo chí và dư luận đã nhiều lần lên tiếng, đồng thời các nhà quản lý ngành văn hóa ở cấp trung ương và địa phương cũng nhận ra điều này, song quy trình xét chọn, trao tặng danh hiệu gia đình văn hóa không có nhiều thay đổi, vẫn mang tính đại trà, rộng khắp kiểu bề nổi, chưa đi vào thực chất. Có những khu dân cư, cứ năm hộ gia đình thì có đến ba hộ được công nhận gia đình văn hóa hoặc thậm chí toàn bộ các hộ gia đình đều đạt chuẩn gia đình văn hóa, thế nhưng khu dân cư vẫn còn có người vi phạm pháp luật, môi trường vệ sinh thì ô nhiễm, hàng cửa hàng bày bán la liệt tràn ra cả lòng lề đường, trẻ em, người lớn văng tục, chửi thề… Trong khi đó, việc xét chọn và trao tặng danh hiệu gia đình văn hóa hiện được làm một cách chiếu lệ và phụ thuộc vào báo cáo của người đứng đầu khu dân cư, dựa theo phiếu điều tra được phát cho các gia đình tự khai theo tiêu chí ghi trong đó, rồi nộp lên trên. Nghiễm nhiên, sau đó các gia đình được nhận lại một giấy chứng nhận gia đình văn hóa từ chính quyền gửi về. Bệnh cách thức còn nặng đến mức nhiều nơi trước đây còn thu phí các hộ gia đình để làm biển báo công nhận gia đình văn hóa treo trước cửa nhà, gây nhiều bức xúc và bị dư luận phê phán gay gắt.
Việc coi nhẹ quy trình và đặt ra những tiêu chí xét chọn còn chung chung, đánh đồng, gia đình nào cũng có thể được nhận danh hiệu như hiện tại đã khiến danh hiệu được trao không có giá trị tôn vinh. Một nhà nghiên cứu về văn hóa gia đình ở Việt Nam đã nhận xét thẳng thắn: Nếu cứ trao danh hiệu theo kiểu lấy số lượng như vậy, đâu cũng là gia đình văn hóa cả thì tương đương với việc không có gia đình văn hóa bởi danh hiệu có ít thì mới mang ý nghĩa biểu dương để cộng đồng học tập. Một nguyên nhân nữa lý giải cho việc nhiều địa phương cố đạt tới chỉ tiêu có số lượng gia đình văn hóa cao là nhằm tới mục tiêu công nhận khu dân cư văn hóa, để từ đó mới có thể xét công nhận ở mức cao hơn và là thành tích để báo cáo trong các kỳ tổng kết của ngành văn hóa ở cấp địa phương cũng như trung ương.
Lâu nay, chúng ta chỉ đề ra tiêu chí và tổ chức xét chọn danh hiệu gia đình văn hóa mang tính áp đặt, can thiệp từ trên xuống chứ chưa thật sự tạo được sự đồng thuận và tham gia tích cực của cộng đồng, không tạo được sức lan tỏa rộng bởi sự thờ ơ của người dân. Đây cũng là điều mà các nhà quản lý văn hóa, chính quyền và các cấp tổ chức, đoàn thể phải chú trọng tìm giải pháp khắc phục, trong đó cần đi vào thực chất, cụ thể trong tiêu chí đề ra cho mỗi gia đình văn hóa, khu dân cư văn hóa. Việc bình xét gia đình văn hóa phải tiến hành sâu sát, với quá trình cân nhắc kỹ lưỡng, lấy ý kiến đóng góp của cộng đồng dân cư trên tất cả các mặt, theo hướng “cần chất lượng chứ không cần số lượng”; tăng cường tuyên truyền về những nội dung xây dựng gia đình văn hóa, bắt đầu từ những việc làm, hành động nhỏ mà thiết thực trong cuộc sống hằng ngày. Đồng thời, phải làm sao cho cộng đồng nói chung và mỗi hộ gia đình nói riêng nhận thức được những tiêu chí và ý nghĩa của phong trào xây dựng gia đình văn hóa, phù hợp từng vùng, miền và từng dân tộc trong mối quan hệ và truyền thống văn hóa, để từ đó họ tự giác thực hiện vì gia đình mình và vì cộng đồng.