Khai thác và xuất khẩu khoáng sản thô là gì?

1. Kinh nghiệm cho Việt Nam

Câu chuyện thứ nhất được bắt đầu với Trung Quốc – một quốc gia có nhu cầu tiêu thụ các sản phẩm khoáng sản lớn thứ hai thế giới (sau Mỹ) cho mục đích phát triển nền công nghiệp của mình. Đến nay, ngành khai khoáng Trung Quốc đã tự đáp ứng được khoảng 92% về khoáng sản năng lượng, 80% về khoáng sản cho công nghiệp và khoảng 70% khoáng sản cho sản xuất vật tư nông nghiệp¹. Tuy nhiên, để đảm bảo cho các mục tiêu phát triển trong tương lai, Trung Quốc đã có chiến lược nhập khẩu không hạn chế các loại tài nguyên khoáng sản (TNKS) chiến lược; mở rộng đầu tư ra nước ngoài trong lĩnh vực thăm dò, khai thác TNKS; thành lập trung tâm dự trữ các loại TNKS chiến lược; đưa ra các mô hình khai thác chế biến khoáng sản trong nước theo hướng bền vững.
Hiện tại, Trung Quốc vẫn là nước cung ứng nguồn khoáng sản hàng đầu cho Mỹ nhưng Trung Quốc đã và đang trở thành đối thủ cạnh tranh lớn của Mỹ, châu Âu và Nhật Bản trong tiêu thụ nguyên liệu và sản xuất sản phẩm khoáng sản. Trung Quốc đã đưa ra những sách lược cụ thể đối với các nước đối tác của mình để “Giang rộng cánh tay thâu tóm toàn bộ tài nguyên khoáng sản trên thế giới”².

Đối với những nước đang phát triển ở châu Á, châu Phi, Mỹ Latin, Trung Quốc thực hiện hỗ trợ chính thức (ODA) đổi lấy quyền khai thác mỏ. Khoáng sản khai thác ở những nước này được mang về chế biến tiếp ở Trung Quốc. Nhờ nhập khẩu ồ ạt quặng Bauxite và quặng sắt, Trung Quốc đã trở thành nước xuất siêu về nhôm và kim loại đen trong những năm gần đây³.

Đối với những nước công nghiệp phát triển, Trung Quốc tìm cách có chân trong hội đồng quản trị những Tập đoàn khoáng sản quốc tế. Để làm được điều này, Trung Quốc áp dụng theo hai cách. Cách thứ nhất, thu mua cổ phiếu niêm yết trên các sàn giao dịch chứng khoán quốc tế. Cách thứ hai, bỏ vốn vào những tập đoàn khoáng sản gặp khó khăn tài chính phải tìm thêm vốn mới. Cả hai cách này đều đem lại nguồn khoáng sản dồi dào với giá cạnh tranh.

Câu chuyện thứ hai liên quan tới Nhật Bản, một cường quốc kinh tế trên thế giới. Nhận thức rõ ràng là một quốc gia nghèo về khoáng sản trong khi nhu cầu sử dụng lại rất lớn, Chính phủ Nhật Bản đã có nhiều chính sách hợp lý để đảm bảo nhu cầu khoáng sản sử dụng trong nước cho mục tiêu phát triển kinh tế. Nhật Bản tăng cường đầu tư hoặc liên doanh, liên kết với các Chính phủ khác để có nguồn nguyên liệu. Chính phủ Nhật Bản cũng bắt đầu tiếp cận với hoạt động hỗ trợ các doanh nghiệp tư nhân để đầu tư vào các dự án tìm kiếm quặng sắt ở Australia.

Sự hỗ trợ của Chính phủ Nhật Bản cho các công ty trong nước trong các dự án khai thác tài nguyên tại nước ngoài diễn ra trong bối cảnh nhu cầu khoáng sản ở các nền kinh tế mới nổi như Trung Quốc và Ấn Độ đang tăng nhanh, khiến các nước này đẩy mạnh khai thác tài nguyên tại nước ngoài. Ngoài việc tìm kiếm sự hỗ trợ từ phía Chính phủ, để đối phó với các tập đoàn lớn của Brazil, Anh và Australia đang khống chế thị trường quặng sắt thế giới, các công ty Nhật Bản có xu hướng liên minh liên kết. Vào cuối năm 2008, năm công ty cán thép hàng đầu Nhật Bản đã liên kết với nhau để mua lại quyền khai thác một mỏ quặng vào loại lớn nhất ở Brazil4.

Vì vậy, với hai câu chuyện về Trung Quốc và Nhật Bản, có thể nhận thấy thế giới đang đứng trước thách thức cạn kiệt tài nguyên và xu thế cạnh tranh toàn cầu về TNKS. Nhiều quốc gia chậm phát triển nhưng có lợi thế về tài nguyên đang trở thành đối tượng để các quốc gia và các tập đoàn khai khoáng có tiềm lực gây ảnh hưởng và giành quyền khai thác tài nguyên này. Do vậy, cùng với việc điều chỉnh luật và các chính sách liên quan cho ngành công nghiệp khai khoáng, các quốc gia đứng trước thực tiễn đòi hỏi về nhu cầu tăng mạnh nguồn nguyên liệu đầu vào cho các ngành công nghiệp trong nước đã và đang triển khai nhiều biện pháp. Đó là, (i) hạn chế khai thác khoáng sản trong nước, giữ nguyên hiện trạng, đóng cửa các mỏ khi chưa đủ điều kiện khai thác hoặc gây ô nhiễm môi trường, đồng thời cải tiến công nghệ chế biến nhằm tận thu tối đa các sản phẩm khoáng sản có ích; (ii) tăng cường nhập khẩu khoáng sản thô, các khoáng sản có nguy cơ cạn kiệt, thực hiện dự trữ quốc gia về TNKS; (iii) thúc đẩy hợp tác, liên doanh khai thác khoáng sản.

Bên cạnh đó việc tăng cường tiềm lực tài chính, khả năng đầu tư phát triển công nghệ hiện đại và hợp lý, năng lực tổ chức quản lý trong thăm dò, khai thác và chế biến; khả năng bảo hộ và bao tiêu sản phẩm sau khai thác là những vấn đề được nhiều nước có nền công nghiệp phát triển quan tâm.

2. Vấn nạn khai thác bừa bãi, lãng phí

Quốc hội cũng đang thảo luận điều chỉnh, sửa đổi Luật Khoáng sản nhằm khai thác, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả tài nguyên thiên nhiên, bảo đảm sự phát triển lâu dài, bền vững của đất nước. Đạo luật Khoáng sản sửa đổi dự kiến ​​sẽ được Quốc hội thông qua vào cuối năm nay.

Trên thực tiễn, tài nguyên thiên nhiên của Việt Nam đang bị lạm dụng, khai thác lãng phí, chủ yếu để xuất khẩu thô. Hiện Việt Nam không có chiến lược dự trữ TSGTKS cho nhu cầu phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Phổ biến hiện nay là ở đâu có khoáng sản là ở đó khai thác, khai thác tối đa, khai thác tận thu bất cứ loại khoáng sản nào để xuất khẩu bằng mọi giá, bất chấp hậu quả về môi trường. Trường học……

Trung Quốc tăng cường ưu tiên nhập khẩu trữ lượng sản phẩm khai thác titan của Việt Nam, trữ lượng titan của Trung Quốc đứng đầu thế giới là câu hỏi đáng suy nghĩ. Thiếu công nghệ, tiềm lực tài chính yếu khiến Việt Nam phải chấp nhận bán thô nguồn khoáng sản quý hiếm của mình.

Cũng như titan, sắt, đồng, chì và các loại khoáng sản khác được Trung Quốc nhập khẩu từ Việt Nam qua đường chính ngạch và đường biên mậu. Cuối năm 2009, Bộ Công Thương Việt Nam tiếp tục đề nghị Thủ tướng cho phép Tập đoàn TKV tái xuất 400.000 tấn quặng sắt, 84.000 tấn tinh quặng manhetit, 18.000 tấn mangan và 44.000 tấn kẽm Và những khó khăn do thiếu công nghệ chế biến sâu trong nước. Sau khi xuất khẩu 24 triệu tấn than năm 2009, TKV đề xuất xuất khẩu thêm 18 triệu tấn trong năm nay. Đặc biệt đối với quặng đồng, ngày 27/2, TKV một lần nữa đề xuất xuất khẩu 20.000 tấn tinh quặng đồng quy trình khô, lý do là để ổn định tình hình tài chính, duy trì sản xuất khu mỏ Sin Quyền. Lào Cai)…Số liệu của Tổng cục Hải quan cho thấy, năm 2009, Việt Nam xuất khẩu 2,15 triệu tấn quặng và sản phẩm khoáng sản, đạt kim ngạch gần 135 triệu USD (không kể dầu thô). Các loại khoáng sản này vẫn chủ yếu được xuất khẩu sang thị trường quen thuộc Trung Quốc.

Trong khi tiếp tục xuất khẩu than với giá mà nhiều chuyên gia kinh tế cho là thấp, Tập đoàn TKV và nhiều doanh nghiệp, công ty khác như tập đoàn điện lực, thép đã xây dựng phương án nhập khẩu than để từ năm 2012, lượng than nhập khẩu tiếp tục tăng. Đây là một thực tiễn luẩn quẩn trong chiến lược kiểm soát sinh đẻ của Việt Nam.

Quá trình hội nhập toàn cầu ngày càng sâu rộng đã mang lại những cơ hội và thách thức to lớn đối với sự phát triển của Việt Nam. Ảnh hưởng của các yếu tố bên trong và các yếu tố bên ngoài (tiêu cực và tích cực) tác động mạnh mẽ đến chiến lược quản lý và sử dụng tài nguyên thiên nhiên của Việt Nam nói chung vốn đã có nhiều bất lợi.

Bị tác động bởi nhiều yếu tố như cơ sở pháp lý, thực thi pháp luật và các yếu tố bên ngoài, ngành khai khoáng Việt Nam đang đứng trước sự phát triển thiếu bền vững..

3. Cần phải làm gì?

Việt Nam cần xây dựng và áp dụng các chính sách cũng như thể chế tốt hơn về quản lý tài nguyên thiên nhiên cho các vùng dễ bị ảnh hưởng nhằm giảm thiểu cũng như loại bỏ những rủi ro mang lại.
Bên cạnh đó, cần phải nghiên cứu xây dựng các trung tâm dự trữ khoáng sản và cấm triệt để xuất khẩu khoáng sản thô. Các trung tâm dự trữ khoáng sản này nên đặt ở các địa phương có nguồn tài nguyên lớn về khoáng sản để thuận lợi cho việc thu mua khoáng sản thô để dự trữ cho chế biến sâu và kêu gọi đầu tư để sớm tiếp nhận công nghệ và hình thành các nhà máy chế biến các sản phẩm sâu.
Mặt khác, cũng cần nâng cao hệ số thu hồi trong quá trình khai thác chế biến. Cần có những chính sách đầu tư đổi mới công nghệ, thiết bị khai thác chế biến, khuyến khích hỗ trợ đối với khai thác tận thu ở khu vực khó khăn, phức tạp.
Hiểu rõ những tổn thất có thể xảy ra trong quá trình khai thác quá mức các nguồn tài nguyên và biết được những ảnh hưởng của thị trường toàn cầu tới thị trường trong nước sẽ là bước khởi đầu để thảo luận đổi mới chính sách và thể chế nhằm giải quyết bài toán tài nguyên.