Thực trạng thu hồi đất. Thực trạng hiện nay người dân thường bất đồng và khiếu nại với các cơ quan chức năng về tình trạng thu hồi đất còn nhiều khuất tất, ảnh hưởng tới đời sống của người dân. Anh (chị) hãy chỉ rõ những biểu hiện của những dạng sai phạm trong thu hồi đất và cho biết những nhận định, đánh giá của mình về vấn đề đó.
Luật Đất đai 2013 ra đời đánh dấu nhiều điểm mới và tiến bộ so với Luật đất đai 2003 về nội dung liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người sử dụng đất, công tác quản lý Nhà nước về đất đai,.. phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội trong tình hình mới và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, sau khoảng thời gian triển khai thực hiện Luật Đất đai và các văn bản pháp luật có liên quan khác trong thực tiễn đã bộc lộ một số hạn chế, khó khăn bất cập trong công tác thu hồi đất dẫn đến tình trạng tranh chấp, khiếu nại, tố cáo và đất đai có chiều hướng gia tăng, đồng thời gây ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của người dân.
I. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ VẤN ĐỀ THU HỒI ĐẤT
1. Khái niệm “thu hồi đất”
Thu hồi là động từ chỉ hành động “thu về lại cái trước đó đã đưa ra, đã cấp phát hoặc bị mất vào tay người khác”[1]. Căn cứ theo quy định của pháp luật hiện hành, thuật ngữ “thu hồi đất” được định nghĩa thông qua cụm từ “ Nhà nước thu hồi đất” tại khoản 11 Điều 3 Luật Đất đai 2013, cụ thể như sau: “Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước quyết định thu lại quyền sử dụng đất của người được Nhà nước trao quyền sử dụng đất hoặc thu lại đất của người sử dụng đất vi phạm pháp luật về đất đai”.
Như vậy có thể hiểu một cách khái quát thì: Thu hồi đất là việc Nhà nước ra quyết định hành chính để thu lại đất và quyền sử dụng đất đang có người sử dụng, trong những trường hợp nhất định theo quy định của pháp luật đất đai.
2. Các trường hợp bị thu hồi đất theo quy định pháp luật đất đai hiện hành
Luật Đất đai 2013 đã khắc phục được tính không khái quát, liệt kê trong các quy định về các trường hợp bị thu hồi đất trong Luật Đất đai 2003 bằng việc quy định rõ các trường hợp này theo 4 nhóm lí do cụ thể, đó là:
– Thu hồi đất vì mục đích quốc phòng, an ninh (Điều 61)
– Thu hồi đất để phát triển kinh tế – xã hội vì lợi ích quốc gia công cộng (Điều 62)
– Thu hồi đất do vi phạm pháp luật về đất đai (Điều 64)
– Thu hồi đất do chấm dứt việc sử dụng đất theo pháp luật, tự nguyện trả lại đất có nguy cơ đe dọa tính mạng con người (Điều 65)
3. Thẩm quyền thu hồi đất
Căn cứ Điều 66 Luật Đất đai 2013, về cơ bản, thẩm quyền thu hồi đất thuộc về hai hệ thống cơ quan, đó là: UBND cấp tỉnh và UBND cấp huyện thống nhất với thẩm quyền giao đất, cho thuê đất, cụ thể như sau:
– Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quyết định thu hồi đất trong các trường hợp sau đây:
+ Thu hồi đất đối với tổ chức, cơ sở tôn giáo, người Việt Nam định cư ở nước ngoài, tổ chức nước ngoài có chức năng ngoại giao, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài
Bài luận: Thực trạng thu hồi đất
+ Thu hồi đất nông nghiệp thuộc quỹ đất công ích của xã, phường, thị trấn.
– Ủy ban nhân dân cấp huyện quyết định thu hồi đất trong các trường hợp sau:
+ Thu hồi đất đối với hộ gia đình, cá nhân, cộng đồng dân cư;
+ Thu hồi đất ở của người Việt Nam định cư ở nước ngoài được sở hữu nhà ở tại Việt Nam.
4. Trình tự, thủ tục thu hồi đất
Có thể khái quát các bước trong thu hồi đất như sau:
– Bước 1: Thông báo thu hồi đất.
– Bước 2: Điều tra, đo đạc, kiểm đếm.
– Bước 3: Xây dưng, lấy ý kiến người dân về phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
– Bước 4: UBND cấp có thẩm quyền ban hành Quyết định phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và Quyết định thu hồi đất trong cùng 1 ngày.
– Bước 5: Thực hiện bồi thường, hõ trợ, tái định cư.
– Bước 6: UBND cấp huyện ban hành quyết định cưỡng chế thu hồi đất nếu người có đất đã được vận động thuyết phục nhưng không chấp hành việc bàn giao đất cho tổ chức làm nhiệm vụ bồi thường, giải phóng mặt bằng.
– Bước 7: Tiếp quản đất đã giải phóng mặt bằng.
II. NHỮNG SAI PHẠM TRONG THỰC TRẠNG THU HỒI ĐẤT THƯỜNG GẶP HIỆN NAY
1. Biểu hiện của những dạng sai phạm trong thu hồi đất thường gặp hiện nay
1.1. Sai phạm trong việc áp dụng các căn cứ thu hồi đất, dẫn đến việc thu hồi đất trở nên “vô tội vạ”
Nhiều nước trên thế giới hiện nay chỉ quy định khi thật cần thiết vì mục đích công cộng (bệnh viện, trường học,…) thì nhà nước mới thu hồi đất. Trong khi đó, khoản 1 Điều 16 Luật Đất đai của nước ta hiện nay quy định 3 trường hợp nhà nước thu hồi đất đai. Đây cũng là một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn đề việc thu hồi đất có tính chất “vô tội vạ”, không để ý đến bảo vệ tài sản ở trên đất của người dân, dẫn đến lạm dụng trong thu hồi đất, dễ xảy ra tiêu cực. Tại một số địa phương, tình trạng thu hồi đất không đúng mục đích nhằm trục lợi cá nhân vẫn xảy ra. Do một số dự án khó chứng minh được tính vì lợi ích quốc gia, lợi ích doanh nghiệp, vì vậy một số doanh nghiệp lợi dụng điểm này khiến một số hộ dân mất đất ở để “đổi” lấy những dự án treo.
Mới đây, chính quyền quận Long Biên, TP Hà Nội đã bị phát hiện “núp bóng” dự án công để thu hồi gần 4 ha “đất vàng”. Nhận định về vấn đề này, luật sư Nguyễn Văn Nghi (Đoàn luật sư Hà Nội) cho biết: “Hiểu nôm na thì ban đầu thành phố Hà Nội có dự định xây dựng một trường học chất lượng cao nên giao cho quận Long Biên tổ chức mời thầu và lựa chọn nhà đầu tư thực hiện. Tôi hiểu rằng ban đầu đây là một dự án xây dựng trường công lập nên nhà nước đứng ra thu hồi đất là phù hợp với các quy định của pháp luật. Đáng ra sau khi lựa chọn được nhà đầu tư thì quận Long Biên và nhà đầu tư phải kí hợp tác đầu tư theo những hình thức đầu tư được quy định tại Luật Đầu tư năm 2005. Ấy nhưng quận Long Biên không làm như thế mà thu hồi đất xong rồi giao cho doanh nghiệp xây dựng, kinh doanh kiếm lợi. Nếu thực sự như vậy, tôi nghĩ quận Long Biên đã núp bóng dự án đầu tư công để thu hồi đất không đúng quy định của Luật Đất đai”[2]. Trong trường hợp này, xây dựng trường học tư kinh doanh để kiếm lời không nằm trong mục đích thu hồi đất của nhà nước nhưng việc thu hồi đất và việc bồi thường không thỏa đáng cho người dân vẫn xảy ra. Có thể thấy cơ quan địa phương đã không có trách nhiệm, trục lợi cá nhân dẫn đến mất quyền lợi của người dân, họ mất đất, mất ruộng, không được hưởng lợi ích gì ngoài một khoản tiền vô cùng rẻ mạt.
1.2. Sai phạm trong việc thu hồi đất không đúng thẩm quyền
Do thẩm quyền thu hồi đất giao cho địa phương, pháp luật đất đai lại còn thiếu chặt chẽ, dẫn đến một số cá nhân lợi dụng chức vụ quyền hạn, dẫn đến việc thu hồi đất không đúng thẩm quyền. Theo quy định pháp luật về đất đai, thẩm quyền thu hồi đất thuộc về Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh và Uỷ ban nhân dân cấp huyện nhưng có rất nhiều trường hợp thu hồi đất không đúng thẩm quyền.
Bài luận: Thực trạng thu hồi đất
Vừa qua, UBND tỉnh Thái Bình đã ra Kết luận thanh tra số 191/KL–UBND liên quan tới tố cáo (TC) về sai phạm trong việc thu hồi quyền sử dụng đất của người dân tại huyện Kiến Xương. Trong đó, nội dung công dân TC ông Bùi Đức Hạnh, nguyên Chủ tịch UBND huyện Kiến Xương “không trả lời đơn khiếu nại (KN) của công dân” là TC đúng. Nội dung kết luận còn chỉ rõ, nguyên Chủ tịch UBND huyện Kiến Xương nay là Phó Giám đốc Sở Công thương từng ký 03 quyết định không đúng thẩm quyền[3]. Qua công tác kiểm tra và thanh tra, UBND tỉnh Thái Bình đã ban hành Kết luận số 191/KL-UBND, theo đó, nguyên Chủ tịch UBND huyện Kiến Xương đã ban hành các quyết định thu hồi Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và chỉ đạo việc cắm mốc thu hồi đất thổ cư của bố mẹ công dân sai quy định, trục lợi cá nhân. UBND tỉnh Thái Bình đã yêu cầu ông Bùi Đức Hạnh, nguyên Chủ tịch UBND huyện Kiến Xương (nay là Phó Giám đốc Sở Công thương) nghiêm túc kiểm điểm trách nhiệm trong việc để xảy ra những sai phạm.
1.3. Sai phạm trong trình tự, thủ tục thu hồi đất
Điều 69 Luật Đất đai 2013 đã quy định cụ thể trình tự, thủ tục thu hồi đất. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, các vi phạm do các chủ thể quản lý thực hiện do làm trái các quy định của pháp luật về trình tự, thủ tục thu hồi đất diễn ra rất đa dạng như: Định giá đất sai, phân loại đất không sát theo luật định, khai tăng diện tích đất, tăng hộ để lấy tiền đền bù hay bớt xén tiền đền bù,…
Có thể kể đến trường hợp Thu hồi đất tại thôn Minh Khai, thị trấn Như Quỳnh, huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên để thực hiện dự án đầu tư xây dựng hạ tầng kỹ thuật Cụm công nghiệp Minh Khai mở rộng. Cơ quan có thẩm quyền không tiến hành gửi thông báo đến từng hộ có đất bị thu hồi; không tổ chức lấy ý kiến trực tiếp của người dân về phương án bồi thường, hỗ trợ; không tổ chức kiểm đếm, thống kê hoa màu trên đất; ra quyết định thu hồi đất và quyết định phê duyệt phương án chi tiết bồi thường hỗ trợ không trong cùng một ngày…. Lợi dụng việc những người nông dân kém hiểu biết pháp luật cơ quan có thẩm quyền thu hồi đất đã bỏ qua những bước cơ bản cho thấy sự yếu kém về quản lý, thiếu công khai, minh bạch giữa cơ quan công quyền với người nông dân.
1.4. Sai phạm trong việc thực hiện các chính sách bồi thường, tái định cư cho người dân bị thu hồi đất
Với người nông dân thì nguồn thu nhập chính cũng được tạo ra trên những mảnh đất nông nghiệp nên khi mất đất họ phải chuyển đổi ngành nghề, cuộc sống gặp vô vàn khó khăn. Tuy nhiên, người dân được bồi thường, hỗ trợ với mức rất thấp, không đảm bảo cuộc sống cho bản thân và gia đình. Có thể kể đến việc thu hồi đất nông nghiệp tại phường Ninh Xá, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh để thực hiện dự án xây nhà ở để bán. Khi thu hồi đất, người dân được bồi thường đất với giá vô cùng rẻ mạt nhưng cán bộ lại tiến hành mua đi bán lại với giá cao để hưởng chênh lệch. Sự việc gây bức xúc lớn trong nhân dân dẫn đến khiếu kiện lên các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền để đòi quyền lợi của mình nhưng cán bộ bao che cho nhau, yêu cầu của người dân không những không được giải quyết mà còn bị đe dọa, xúc phạm. Hay việc thu hồi đất tại thôn Minh Khai, thị trấn Như Quỳnh, Huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên đã có nhiều hộ không đồng ý với mức bồi thường, hỗ trợ do chính quyền không tiến hành lấy ý kiến của dân về phương án bồi thường. Do đó, khi tiến hành bồi thường đã gặp phải sự phản đối quyết liệt của người dân.
Bài luận: Thực trạng thu hồi đất
Hoặc nghiêm trọng hơn lại có một số sai phạm nghiêm trọng trong việc xác định hộ gia đình được hưởng chính sách tái định cư khi bị thu hồi đất tại một số địa phương. Trong đơn gửi Báo Nhân Dân, nhiều hộ dân có đất nông nghiệp bị thu hồi để thực hiện sáu dự án (gồm: Dự án xây dựng Khu đô thị mới Hạ Ðình; dự án Xây dựng chợ Yên Xá; dự án xây dựng Trường tiểu học Tân Triều; dự án Nhà ở giãn dân tại điểm dân cư nông thôn Triều Khúc; dự án Indeco Complex và dự án hạ ngầm đường điện 110 kV; dự án Khu đô thị Tây Nam Kim Giang I) đều có chung bức xúc: Việc thu hồi đất của UBND thành phố Hà Nội là chủ trương đúng đắn nhằm phát triển kinh tế-xã hội, tuy nhiên, trong quá trình lập phương án bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, các cơ quan chức năng của huyện Thanh Trì đã không thực hiện đúng quy định. Cụ thể: Theo quy định của UBND thành phố Hà Nội, đối với các hộ dân khi bị thu hồi hơn 30% diện tích đất nông nghiệp thì sẽ được hưởng chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp và tạo việc làm bằng 60 m2 đất ở. Trong danh sách 124 hộ được cấp đất tái định cư theo Quyết định số 1939/QÐ-UBND ngày 23-4-2014 của UBND huyện Thanh Trì khi bị thu hồi đất tại sáu dự án nêu trên thì 10 hộ không có đất bị thu hồi và ba hộ chưa bị thu hồi đến 30% đất nông nghiệp vẫn được bố trí tái định cư.
Bên cạnh đó, giải quyết việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất vẫn còn nhiều tồn tại. Sự phối hợp giữa cơ quan nhà nước và địa phương trong đào tạo chuyển đổi việc làm cho người nông dân chưa chặt chẽ; dẫn tới người nông dân còn ngần ngại với việc học nghề mới, khó khăn trong việc tiếp nhận công nghệ hiện đại.
2. Nguyên nhân dẫn đến các sai phạm trong việc thu hồi đất đai
Thứ nhất, quản lý nhà nước về đất đai vẫn chưa chặt chẽ, đồng thời chế tài xử lý vi phạm chưa có đủ sức răn đe dẫn đến việc một số đối tượng còn coi thường pháp luật, cố tình gây sai phạm nhằm trục lợi trong quá trình thu hồi đất đai.
Thứ hai, pháp luật về thu hồi đất đai còn nhiều hạn chế, thiếu sự thống nhất, chưa thỏa đáng với nguyện vọng của nhân dân. Cụ thể, Luật Đất đai 2013 quy định việc thu hồi đất theo Điều 61, 62, 64 và 65 là cần thiết nhằm bảo vệ và sử dụng hiệu quả tài nguyên đất để phát triển kinh tế – xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng. Song, khi cơ quan Nhà nước có thẩm quyền ban bành quyết định thu hồi và tiến hành thu hồi lại gặp nhiều khó khăn do người bị thu hồi đất không chấp hành quyết định thu hồi hoặc tự nguyện thực hiện quyết định nhưng chậm giao đất theo quy định, nhiều trường hợp khi cơ quan Nhà nước có thẩm quyền tổ chức cưỡng chế thì người bị thu hồi đất gây cản trở người thi hành công vụ, có trường hợp dùng các biện pháp nguy hiểm (dùng chất nổ, vũ khí nguy hiểm khác tấn công người thi hành công vụ) làm ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng người thi hành công vụ,… vì họ cho rằng giá đất bồi thường, chính sách trước và sau thu hồi đất không tương xứng với thị trường và lợi ích thực tế đất bị thu hồi mang lại. Có thể nói, đây là bất cập lớn đối với việc thực hiện các quy định của pháp luật về thu hồi đất thời gian qua.
Thứ ba, nhận thức pháp luật của cán bộ quản lý đất đai còn yếu kém, một số cán bộ chưa được đào tạo nghiệp vụ, áp dụng đúng với văn bản pháp luật hiện hành; việc tiếp thu ý kiến của người dân bị thu hồi đất chưa được thực hiện nghiêm túc, chưa giải thích được những vướng mắc của người dân.
III. KIẾN NGHỊ MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN, KHẮC PHỤC THỰC TRẠNG THU HỒI ĐẤT
Thứ nhất, hoàn thiện quy định về thu hồi đất và trình tự thủ tục thu hồi đất để xây dựng khu đô thị.
Thời hạn thông báo thu hồi đất như quy định tại Khoản 1 Điều 67 Luật Đất đai năm 2013 là chưa phù hợp mà nên sửa đổi theo hướng phù hợp với hiện trạng từng địa phương và phải phù hợp với thời kỳ thu hoạch. Mục đích thu hồi, trình tự thu hồi đất để xây dựng khu đô thị và thu hồi vì mục đích quốc phòng, an ninh là khác nhau; vậy nên phương thức và trình tự thủ tục cần thiết phải quy định khác nhau. Quy định này nhằm tránh gây thất thoát, lãng phí quỹ đất và thiệt thòi của người nông dân bị thu hồi đất.
Thứ hai, hoàn thiện quy định về khung giá đất.
Hoàn thiện cơ chế về định giá đất để xác định chính xác được giá thực tế trên thị trường. Cần cắt giảm bớt các trường hợp cơ quan nhà nước trực tiếp quyết định giá đất, nên khuyến khích sự thỏa thuận giữa các bên. Định giá đất là hoạt động mang tính nghề nghiệp, bởi vậy giao thẩm quyền cho cơ quan hành chính là Ủy ban nhân dân như quy định tại Khoản 1 Điều 144 Luật Đất đai năm 2013 là không hợp lý bởi làm tăng tính độc quyền quyết định đất đai ở địa phương, tăng khả năng tham nhũng trong quản lý đất đai. Pháp luật nên quy định thẩm quyền định giá đất khi Nhà nước thu hồi đất thuộc về một cơ quan, tổ chức độc lập chuyên hoạt động ở lĩnh vực định giá đất.
Thứ ba, hoàn thiện quy định về chính sách bồi thường, hỗ trợ để đảm bảo ổn định cuộc sống cho người nông dân bị thu hồi đất
Việc bồi thường bằng tiền mặt một lần chỉ giải quyết được quyền lợi trước mắt, có thể coi là xóa đói giảm nghèo ngay cho người nông dân. Nhưng đây không phải là giải pháp tối ưu nếu người nông dân không làm chủ được tài chính, tiêu xài phung phí, thì sẽ không đáp ứng cuộc sống, dẫn đến nghèo đói.
Cần đổi mới và đa dạng hóa các hình thức bồi thường trên cơ sở nâng cao sự đồng thuận. Để tránh sự bất bình đẳng, phần chênh lệch giá đất khi chuyển mục đích sử dụng đất cần được san sẻ cho người dân bị thu hồi đất để đảm bảo quyền lợi cho họ. Cần thiết phải pháp điển hóa hình thức bồi thường thiệt hại xảy ra thực tế; những thiệt hại về vật chất hay phi vật chất nhưng tính được mức độ thiệt hại như thiệt hại môi trường, sức khỏe, tinh thần của người nông dân bị thu hồi đất.
Thứ tư, khắc phục những khó khăn trong việc xác định nguồn gốc đất dẫn đến sự khó khăn trong việc xác định điều kiện để được bồi thường, hỗ trợ, tái định cư cho người dân.
Thứ năm, nhanh chóng ổn định cuộc sống và giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất.
Nhà nước cần tiến hành nhiều chính sách hỗ trợ chuyển đổi ngành nghề, đào tạo nghề mới, chính sách vay vốn tín dụng, chính sách hỗ trợ sản xuất, hỗ trợ đóng bảo hiểm… cho hộ nông dân nghèo. Nên quan tâm nhiều hơn đến hệ thống đào tạo nghề để đào tạo cho người nông dân bị thu hồi đất; từ trường lớp, đội ngũ giáo viên, lĩnh vực đào tạo cho phù hợp với văn hóa từng địa phương. Mô hình làng nghề truyền thống cũng rất tốt và phù hợp với phong tục tập quán nước ta. Những lao động độ tuổi 50 trở lên khó có khả năng chuyển đổi nghề nghiệp thì nên dành phần đất sát với khu quy hoạch xây dựng khu đô thị để họ có thể xây dựng mô hình kinh doanh, dịch vụ nhỏ lẻ như buôn bán, xây nhà trọ cho thuê…
Đất đai là tư liệu sản xuất đặc biệt, giữ vai trò rất quan trọng trong phát triển kinh tế – xã hội và sự ổn định đời sống của người dân. Trong quá trình phát triển đất nước theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, việc thu hồi đất để phục vụ cho lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng và phát triển kinh tế – xã hội là một quá trình tất yếu, tác động rất lớn đến người bị thu hồi đất. Vì vậy, Nhà nước cần chú trọng hơn vào việc giám sát, thực hiện quá trình thu hồi đất đai với người dân nhằm tránh những sai phạm đáng tiếc, gây bất ổn, mất lòng tin với nhân dân.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Luật Đất đai 2003
- Luật Đất đai 2013
- Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật đất đai, Nxb.CAND, Hà Nội, 2018
Thực trạng thu hồi đất.