Giải quyết khiếu nại và tố cáo trong thi hành án hình sự

Bất cứ một nhà nước nào ban hành pháp luật để bảo vệ chính Nhà nước và chế độ do Nhà nước đó thiết lập. Đối với Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân dân, vì nhân dân (Điều 2 Hiến pháp năm 2013) thì ngoài việc ban hành ra pháp luật để bảo vệ Nhà nước, bảo vệ chế độ ra còn phải bảo vệ quyền quyền con người, quyền lợi hợp pháp, chính đáng của công dân, tổ chức. Việc bảo vệ đó được thông qua hệ thống các đơn vị công quyền trong đó Viện kiểm sát nhân dân là đơn vị Hiến định có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Quá trình thực hiện nhiệm vụ, chức năng của mình phát sinh các khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự Viện kiểm sát nhân dân cần phải tiến hành giải quyết kịp thời, đúng quy định của pháp luật, nhất là các khiếu nại, tố cáo liên quan đến việc giải quyết các vụ án xâm phạm an ninh quốc gia như các tội: tuyên truyền chống nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; tội phản bội tổ quốc; tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân; tội phá hoại chính sách đoàn kết…kết quả giải quyết đúng chính sách pháp luật các khiếu nại, tố cáo nêu trên sẽ có tác dụng răn đe, tuyên truyền sâu rộng đến các đối tượng đang manh nha chống phá Nhà nước, chống phá chế độ làm cho họ thay đổi nhận thức, tin tưởng vào chính sách, chế độ của Đảng và Nhà nước ta, từ đó đem lòng yêu nước, bảo vệ tổ quốc, bảo vệ chế độ, chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật của Nhà nước ta.

Bên cạnh đó vai trò bảo vệ quyền con người trong giải quyết khiếu nại, tố cáo cũng rất cần thiết. Hiến pháp năm 2013 ghi nhận: Mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo với đơn vị, tổ chức và cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của đơn vị, tổ chức và cá nhân; đồng thời, Hiến pháp cũng ghi nhận ở nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Theo đó, pháp luật tố tụng hình sự quy định quyền của người khiếu nại, tố cáo, người bị khiếu nại, tố cáo và trách nhiệm của đơn vị có thẩm quyền trong việc giải quyết khiếu nại, tố cáo. Kết quả giải quyết khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự, đúng pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân chính là thể hiện vai trò bảo vệ quyền con người.

Khiếu nại của công dân là sự phản ánh về những tồn tại, sai sót trong quá trình hoạt động của Viện kiểm sát, là một kênh thông tin cần thiết để Viện kiểm sát nâng cao hiệu quả hoạt động của mình, khiếu nại còn được coi như là sự giám sát của nhân dân đối với hoạt động của Viện kiểm sát, còn thông qua tố cáo của công dân, Viện kiểm sát có được những thông tin về những vi phạm pháp luật của đội ngũ cán bộ do mình quản lý để kiểm tra, xem xét và xử lý những vi phạm.

Các hoạt động để thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát và hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo có mối quan hệ qua lại. Khi công dân khiếu nại, tố cáo đối với quyết định, hành vi tố tụng của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng của Viện kiểm sát đồng nghĩa với việc công dân cho rằng quyết định, hành vi tố tụng đó vi phạm pháp luật, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Thông qua việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân, Viện kiểm sát sẽ xem xét lại việc áp dụng pháp luật của mình đúng hay sai, nếu các quyết định, hành vi tố tụng sai thì có điều kiện khắc phục sửa chữa kịp thời để hạn chế đến mức thấp nhất tổn hại xảy ra và qua đó giúp mỗi cán bộ, Kiểm sát viên trong ngành tự phải khắc phục sai phạm, rút kinh nghiệm để nâng cao trách nhiệm hơn nữa nhằm tránh nguyên nhân làm phát sinh khiếu nại, tố cáo. Về mặt tổ chức, lãnh đạo Viện kiểm sát cũng căn cứ vào đó để có sự sắp xếp, bố trí lại đội ngũ cán bộ cho phù hợp với khả năng, trình độ của họ.

Ở một khía cạnh khác, công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo của công dân là một công việc rất phức tạp, nó trực tiếp liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Trong quá trình giải quyết, Viện kiểm sát gặp không ít những trở ngại khó khăn như về chính sách pháp luật, về cơ chế phối hợp giữa các đơn vị tư pháp, về con người vv… Để việc giải quyết khiếu nại, tố cáo có hiệu quả, thông qua thực tiễn giải quyết các khiếu nại, tố cáo, Viện kiểm sát phải đề ra những giải pháp trước mắt cũng như lâu dài cho công tác này, đồng thời kiến nghị với đơn vị có thẩm quyền trong việc đảm bảo việc giải quyết khiếu nại, tố cáo có hiệu quả.

Pháp luật của Nhà nước ta không phải khi nào cũng được mọi người trong xã hội biết đến, nghiên cứu, đồng tình ủng hộ và thực hiện nghiêm chỉnh. Tuy rằng bản chất của pháp luật của Nhà nước ta là tốt đẹp, nó phản ánh, ý chí nguyện vọng, mong muốn của đông đảo quần chúng nhân dân trong xã hội. Trong điều kiện dân chí còn chưa cao, các chủ thể nằm trong sự điều chỉnh của các văn bản pháp luật không có điều kiện tiếp cận với pháp luật, vì vậy thông qua công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo của mình Viện kiểm sát nhân dân cần phải phổ biến giáo dục pháp luật cho các chủ thể nhằm hình thành củng cố tình cảm tốt đẹp của con người với pháp luật. Từ đó nâng cao ý thức tự giác chấp hành pháp luật của nhân dân.

Tuy vậy, việc phổ biến, giáo dục pháp luật muốn đạt được kết quả cao thì phải được tiến hành kịp thời và có tính thuyết phục ở chỗ pháp luật phải là đại lượng công bằng; kết quả giải quyết khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự phải phản ánh đúng bản chất vụ việc, đúng đường lối chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước ta; xử lý nghiêm minh những cán bộ vi phạm, làm trong sạch đội ngũ cán bộ ngành kiểm sát.

Công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp là một công việc rất phức tạp và khó khăn, trực tiếp liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp  của người dân. Trong quá trình giải quyết khiếu nại, tố cáo về tư pháp, các đơn vị tư pháp gặp không ít những vướng mắc, khó khăn như về chính sách pháp luật, về cơ chế phối hợp giữa các đơn vị tư pháp, về con người.vv… Để việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị tư pháp nói chung có hiệu quả, thông qua thực tiễn giải quyết các khiếu nại, tố cáo, Viện kiểm sát phải đề ra những giải pháp trước mắt cũng như lâu dài cho công tác này, đồng thời kiến nghị với đơn vị có thẩm quyền trong việc đảm bảo việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị tư pháp có hiệu quả.

Qua khiếu nại, tố cáo của công dân và công tác kiểm sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, Viện kiểm sát phát hiện những bất cập, vướng mắc từ những quy định của pháp luật, qua đó tổng hợp, đề xuất với đơn vị có thẩm quyền xây dựng, sửa đổi, bổ sung để pháp luật được hoàn chỉnh, góp phần cần thiết trong tiến  trình cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Để đánh giá việc giải quyết việc khiếu nại, tố cáo của các đơn vị tư pháp đúng hay sai và việc khiếu nại, tố cáo của công dân có cơ sở được không, Viện kiểm sát phải tiến hành xem xét, xác minh, kết luận. Nếu công dân khiếu nại đúng, Viện kiểm sát sẽ kiến nghị yêu cầu các đơn vị tư pháp khắc phục vi phạm, theo đó quyền, lợi ích hợp pháp của công dân sẽ được khôi phục, không còn oan, sai; còn công dân khiếu nại không có cơ sở thì Viện kiểm sát trả lời cho công dân biết rõ và yêu cầu họ chấp hành nghiêm chỉnh các quyết định của đơn vị tiến hành tố tụng. Đối với việc tố cáo, nếu công dân tố cáo đúng và đơn vị tư pháp cũng kết luận tố cáo đó đúng là góp phần vào việc phát hiện vi phạm pháp luật của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng để có biện pháp xử lý. Còn nếu công dân tố cáo đúng nhưng các đơn vị tư pháp kết luận không có cơ sở thì Viện kiểm sát sẽ kiến nghị yêu cầu các đơn vị tư pháp khắc phục vi phạm.

Vì vậy, ngoài việc các đơn vị tư pháp thực hiện trách nhiệm giải quyết khiếu nại, tố cáo của mình, Viện kiểm sát với trách nhiệm kiểm sát việc tuân theo pháp luật của các đơn vị tư pháp sẽ góp phần vào việc giải quyết vụ án, giải quyết khiếu nại, tố cáo có căn cứ, đúng pháp luật, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, điều đó đồng nghĩa với việc Viện kiểm sát góp phần vào công tác phòng ngừa và đấu tranh chống các hành vi vi phạm pháp luật và tội phạm, hạn chế tới mức thấp nhất các trường hợp oan, sai, chống bỏ lọt tội phạm.

Ở nước ta quyền khiếu nại, quyền tố cáo là một trong những quyền cơ bản, quyền tự do dân chủ cần thiết của công dân được Hiến pháp ghi nhận và bảo đảm thực hiện. Thực hiện và bảo đảm quyền khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự thể hiện mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân, thể hiện sự phát triển của chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa. Khiếu nại, tố cáo không những là công cụ, phương tiện pháp lý hữu hiệu để công dân, đơn vị tổ chức bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình, lợi ích của Nhà nước khi bị xâm phạm, mà còn là một trong những phương thức cần thiết để công dân tham gia giám sát hoạt động của các đơn vị có thẩm quyền.  Bảo đảm quyền khiếu nại, tố cáo của công dân là một nội dung cần thiết trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ chủ. Viện kiểm sát là đơn vị hiến định có vị trí cần thiết trong hệ thống chính trị,với chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp, Viện kiểm sát luôn khẳng định được vai trò của mình trong việc bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa và xây dựng Nhà nước pháp quyền. Trong quá trình thực hiện chức năng, phạm vi và mức độ tác động quyền lực của Viện kiểm sát đến các đối tượng là rất lớn, có thể ảnh hưởng đến quyền và lợi ích của các chủ thể khác, do đó, các hoạt động của Viện kiểm sát bị khiếu nại, tố cáo là khó tránh khỏi. Tuy nhiên, nếu Viện kiểm sát giải quyết tốt khiếu nại, tố cáo thuộc thẩm quyền của mình thì bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể khác, đặc biệt là quyền dân chủ, quyền con người; hơn nữa, qua công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo, Viện kiểm sát phát hiện được những vi phạm khi thực hiện chức năng, khắc phục nguyên nhân, đưa ra được những giải pháp để nâng cao chất lượng các khâu công tác, đồng thời đánh giá đúng năng lực, phẩm chất của cán bộ của mình.

Giải quyết khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự không chỉ là trách nhiệm của Viện kiểm sát mà còn là trách nhiệm của các đơn vị tư pháp khác. Khi công dân có đơn khiếu nại, tố cáo gửi tới các đơn vị tư pháp thì các đơn vị này phải tiếp nhận để phân loại, xử lý. Nếu việc khiếu nại, tố cáo đó đúng thẩm quyền giải quyết thì đơn vị tư pháp phải thụ lý để giải quyết, nếu việc khiếu nại đó không đúng thẩm quyền thì hướng dẫn công dân khiếu nại đến đơn vị Nhà nước có thẩm quyền. Riêng tố cáo không đúng thẩm quyền, đơn vị tiếp nhận đơn ban đầu có trách nhiệm chuyển đến đơn vị có thẩm quyền để giải quyết. Với trách nhiệm của mình, Viện kiểm sát tiến hành kiểm sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị tư pháp có đúng pháp luật không, từ việc thụ lý đến việc kiểm tra, xác minh thu thập chứng cứ và việc áp dụng pháp luật để giải quyết. Khi phát hiện khiếu nại, tố cáo thuộc thẩm quyền giải quyết của đơn vị tư pháp mà đơn vị này không thụ lý để giải quyết hoặc đùn đẩy đến các đơn vị khác thì Viện kiểm sát phải yêu cầu đơn vị tư pháp đó thụ lý để giải quyết. Nếu các đơn vị tư pháp giải quyết khiếu nại, tố cáo chưa đúng pháp luật thì Viện kiểm sát sẽ ban hành kiến nghị, kháng nghị (tùy theo mức độ vi phạm) yêu cầu các đơn vị tư pháp khắc phục, sửa chữa, khôi phục quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, đơn vị, tổ chức, lợi ích của Nhà nước đã bị xâm phạm. Vì vậy, việc nâng cao hiệu quả, chất lượng công tác kiểm sát và giải quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp chính là nâng cao vai trò của Viện kiểm sát về giải quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp nói chung và trong tố tụng hình sự nói riêng.

Viện kiểm sát thực hiện tốt vai trò của mình về giải quyết khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự là góp phần bảo đảm cho người khiếu nại, tố cáo thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo theo hướng dẫn pháp luật. Từ đó hình thành lòng tin của người khiếu nại, tố cáo vào pháp luật, vào sự công bằng, vào hoạt động của các đơn vị trong bộ máy Nhà nước ta.

Tuân thủ pháp luật được hiểu là cách thức thực hiện pháp luật, trong đó các chủ thể pháp luật kìm chế, không tiến hành các hoạt động mà pháp luật cấm [26]. Viện kiểm sát là một trong những chủ thể bảo vệ pháp luật, theo hướng dẫn của pháp luật tố tụng hình sự thì Viện kiểm sát không những có trách nhiệm giải quyết khiếu nại, tố cáo thuộc thẩm quyền mà còn có chức năng kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong giải quyết khiếu nại, tố cáo của các chủ thể có thẩm quyền khác. Với vai trò rất lớn như vậy, trước hết Viện kiểm sát phải tạo sự bình đẳng giữa Viện kiểm sát và các chủ thể khác trong thực hiện pháp luật – tự mình tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của pháp luật trong hoạt động nghiệp vụ; chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép, không được được làm những gì mà pháp luật cấm.

Trong hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo thuộc thẩm quyền, Viện kiểm sát trực tiếp tác động đến quyền và lợi ích, hợp pháp của chủ thể khiếu nại, tố cáo, vì vậy, trước hết Viện kiểm sát phải tạo niềm tin cho người khiếu nại, tố cáo bằng việc tuân thủ các quy định của pháp luật trong giải quyết, khiếu nại, tố cáo như trình tự, thủ tục tiếp nhận, thụ lý, xác minh, giải quyết; đồng thời phải tránh những điều cấm của pháp luật như tiếp xúc với bị can, bị cáo ngoài nơi quy định, nhận quà biếu…Khi có ban hành văn bản giải quyết cần phải gửi kịp thời, khi phát hiện ra cán bộ của mình có vi phạm phát luật phải xử lý nghiêm minh.

Về hoạt động kiểm sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự, Viện kiểm sát có vai trò kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị có thẩm quyền khác. Chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát có thể coi là hoạt động kiểm soát quyền lực tư pháp mà Nhà nước giao cho ngành Kiểm sát. Để kiểm sát hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của các chủ thể khác thì Viện kiểm sát cần thực hiện đúng và trọn vẹn các quy định về trình tự thủ tục áp dụng các biện pháp kiểm sát như các căn cứ pháp luật để tiến hành kiểm sát; thực hiện đúng các bước thực hiện việc kiểm sát đã được quy định trong quy chế nghiệp vụ của ngành; việc kiến nghị, kháng nghị đối với hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị có thẩm quyền cũng phải nằm trong khuôn khổ pháp luật quy định với mục đích cuối cùng là bảo đảm công lý, sự công bằng cho các chủ thể mà Viện kiểm sát tác động đến.