Khiếu nại, tố cáo qua các thời kỳ của Việt Nam [Cập nhập 2023]

Tố cáo là gì? Những quy định của pháp luật về tố cáo? Quyền và nghĩa vụ của người tố cáo, người bị tố cáo, người giải quyết tố cáo? Hãy cùng LVN Group nghiên cứu về khiếu nại, tố cáo qua các thời kỳ của Việt Nam

1. Khái quát khiếu nại, tố cáo qua các thời kỳ của Việt Nam

Khiếu nại, tố cáo là quyền cơ bản của công dân đã được ghi nhận trong các bản Hiến pháp Việt Nam kể từ khi thành lập nước đến nay (Hiến pháp đầu tiên vào năm 1946 đến các Hiến pháp của năm 1959, 1980 và 1992). Tại Điều 74 Hiến pháp 1992 quy định: “Công dân có quyền khiếu nại, quyền tố cáo với đơn vị nhà nước có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của các đơn vị nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn vị vũ trang nhân dân hoặc bất cứ cá nhân nào. Việc khiếu nại, tố cáo phải được đơn vị nhà nước xem xét và giải quyết trong thời hạn quy định của pháp luật.”

Để cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp về quyền khiếu nại, tố cáo của công dân đối với các quyết định hành chính, hành vi hành chính của các đơn vị hành chính nhà nước và các cán bộ, công chức nhà nước; những năm gần đây Nhà nước ta đã ban hành các văn bản pháp luật như: Pháp lệnh Khiếu nại, tố cáo của năm 1981; Pháp lệnh Khiếu nại, tố cáo vào năm 1991 để thay thế Pháp lệnh (năm 1981) và Luật Khiếu nại, tố cáo (năm 1998).

Trên cơ sở đó, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 67/1999/NĐ-CP ngày 07/8/1999 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Khiếu nại, tố cáo (năm 1998), tạo ra cơ sở pháp lý trọn vẹn hơn, cụ thể hơn cho công dân thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo của mình và các đơn vị nhà nước có thẩm quyền, có trách nhiệm hơn trong việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân.

Việc ban hành Luật Khiếu nại, tố cáo vào năm 1998 là một bước tiến cần thiết thể chế hóa quyền khiếu nại, tố cáo, một trong những quyền cơ bản của công dân đã được Hiến pháp ghi nhận, thể hiện quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền dân chủ của nhân dân, đáp ứng những đòi hỏi bức thiết về công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo trong thời kỳ mới.

Tuy nhiên, pháp luật về khiếu nại, tố cáo nói trên mới chỉ tạo cơ sở pháp lý cho công dân quyền khiếu nại các quyết định hành chính, hành vi hành chính bị cho là trái pháp luật, làm tổn hại quyền, lợi ích hợp pháp của công dân. Việc giải quyết khiếu nại này chỉ theo cấp hành chính, do chính các đơn vị hành chính thực hiện và vẫn theo nguyên tắc đơn phương quyết định của đơn vị hành chính đó. Vì vậy, Cơ quan hành chính vừa là “người bị kiện” lại vừa là “người phán quyết”, nên việc giải quyết khiếu nại không mang tính khách quan, công bằng và dân chủ.

2. Hoàn thiện pháp luật khiếu nại, tố cáo hành chính

Vào ngày 28.10.1995, tại Kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa IX, Quốc hội đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân. Quốc hội cũng đã có một quyết định cần thiết là chấp nhận thành lập Tòa hành chính trong cơ cấu tổ chức của Tòa án nhân dân cấp tỉnh và Tòa án nhân dân tối cao, trao cho Tòa án nhân dân các cấp thẩm quyền xét xử các vụ án hành chính, hành vi hành chính.

Tiếp theo, ngày 21.5.1996, úy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính (PLTTGQCVAHC) có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/1996 và được sửa đổi, bổ sung ngày 25.12.1998, trong đó quy định cho đơn vị, tổ chức và cá nhân có quyền kiện ra Tòa án đối với các quyết định hành chính và hành vi hành chính (thuộc 9 loại vụ việc) bị cho là trái pháp luật, làm tổn hại quyền và lợi ích hợp pháp của mình (Điều 11 Pháp lệnh Thủ tục giải quyết các vụ án hành chính).

Vì vậy, Luật Khiếu nại, tố cáo năm 1998 và Pháp lệnh Thủ tục giải quyết các vụ án hành chính (sửa đổi năm 1998) đã quy định cho công dân có quyền khiếu nại các quyết định hành chính, các hành vi hành chính của các đơn vị nhà nước; của cán bộ, công chức nhà nước; sau khi có quyết định giải quyết khiếu nại lần đầu nếu không đồng ý, hoặc quá thời hạn giải quyết khiếu nại theo luật định mà đơn vị, người có trách nhiệm giải quyết khiếu nại không giải quyết, công dân có quyền khiếu nại tiếp lên đơn vị cấp trên hoặc khởi kiện ra Tòa án có thẩm quyền.

Có thể nói, cùng với Luật Khiếu nại, tố cáo của năm 1998 và các văn bản của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật này đã đánh dấu bước phát triển lớn của pháp luật về vấn đề khiếu kiện hành chính ở nước ta, khẳng định quyết tâm của Đảng và Nhà nước ta trong việc thực hiện chủ trương xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

Đây cũng là cơ sở pháp lý cần thiết góp phần phát huy quyền làm chủ của nhân dân, nâng cao trách nhiệm của các đơn vị hành chính nhà nước, từng bước khắc phục tình trạng thiếu trách nhiệm, quan liêu của các đơn vị công quyền, đảm bảo mối quan hệ qua lại giữa nhà nước và công dân.

3. Khiếu nại là gì?

Theo khoản 1 Điều 2 Luật Khiếu nại có quy đinh như sau: “việc công dân, đơn vị, tổ chức hoặc cán bộ, công chức theo thủ tục do Luật này quy định, đề nghị đơn vị, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính, hành vi hành chính của đơn vị hành chính nhà nước, của người có thẩm quyền trong đơn vị hành chính nhà nước hoặc quyết định kỷ luật cán bộ, công chức khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình“.

Theo khái niệm trên, ta có thể thấy, khiếu nại có những đặc điểm sau:

– Về mục đích của khiếu nại là bảo vệ và khôi phục lại quyền và lợi ích của người bị khiếu nại đã bị quyết định hành chính, hành vi hành chính của đơn vị hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong đơn vị hành chính nhà nước xâm hại;

– Về chủ thể khiếu nại, theo Khoản 1 Điều 1 và Điều 101 Luật khiếu nại thì chủ thể có quyền khiếu nại bao gồm: công dân, đơn vị, tổ chức, cán bộ công chức; cá nhân, tổ chức nước ngoài có quyền và lợi ích hợp pháp liên quan trực tiếp đến quyết định hành chính, hành vi hành chính bị khiếu nại;

– Về đối tượng của khiếu nại hành chính là các quyết định hành chính, hành vi hành chính của các đơn vị nhà nước, người có thẩm quyền trong các đơn vị nhà nước;

– Về khiếu nại được thực hiện theo thủ tục hành chính được quy định trong Luật khiếu nại, Luật tố cáo và các văn bản hướng dẫn thi hành.

4. Tố cáo là gì?

Tố cáo là quyền của công dân, cũng như khiếu nài, quyền tố cáo của công dân đã được ghi nhận trong Hiến pháp, Luật tố cáo và nhiều văn bản pháp luật khác.

Khái niệm tố cáo có thể được hiểu dưới nhiều góc độ khác nhau.

Dưới góc độ pháp lý thì theo Điều 2 của Luật Tố cáo thì tố cáo được quy định như sau: “là việc công dân theo thủ tục do Luật này quy định báo cho đơn vị, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của bất cứ đơn vị, tổ chức, cá nhân nào gây tổn hại hoặc đe dọa gây tổn hại lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, đơn vị, tổ chức“.

Theo quy định đó, tố cáo được chia làm 02 loại:

– Tố cáo hành vi vi phạm pháp luật của cán bộ, công chức, viên chức trong việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ là việc công dân báo cho đơn vị, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của cán bộ, công chức, viên chức trong việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ;

– Tố cáo hành vi vi phạm pháp luật về quản lý nhà nước trong các lĩnh vực là việc công dân báo cho đơn vị quản lý nhà nước có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của bất cứ đơn vị, tổ chức, cá nhân nào đối với việc chấp hành quy định pháp luật về quản lý nhà nước trong các lĩnh vực.

Qua những điều trên, ta cũng có những đặc điểm của Tố cáo như sau:

– Về mục đích của tố cáo không chỉ để bảo vệ quyền và lợi ích của người tố cáo mà còn để bảo vệ lợi ích của Nhà nước, xã hội và của tập thể, của cá nhân khác và nhằm trừng trị kịp thời, áp dụng các biện pháp nghiêm khắc để loại trừ những hành vi trái pháp luật xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, của tập thể, của cá nhân;

– Về chủ thể thực hiện quyền tố cáo theo như quy định trong Luật khiếu nại, Luật tố cáo chỉ có thể là công dân. Vì vậy, khác với khiếu nại, là cả công dân, đơn vị tổ chức đều có quyền khiếu nại, nhưng thực hiện quyền tố cáo chỉ quy định cho đối tượng là cá nhân, quy định này nhằm cá thể hoá trách nhiệm của người tố cáo, nếu có hành vi cố tình tố cáo sai sự thật thì tuỳ theo tính chất, mức độ của hành vi vi phạm mà bị xử lý theo hướng dẫn của pháp luật.

– Đối tượng tố cáo là các hành vi vi phạm pháp luật của bất cứ đơn vị, tổ chức, cá nhân nào gây tổn hại hoặc đe doạ gây tổn hại lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, đơn vị, tổ chức.

– Về đơn vị có thẩm quyền giải quyết tố cáo là các đơn vị nhà nước có thẩm quyền giải quyết tố cáo. Khác với khiếu nại, người khiếu nại phải thực hiện quyền khiếu nại với đúng đơn vị có thẩm quyền giải quyết khiếu nại của mình thì đối với tố cáo, người tố cáo có thể tố cáo hành vi vi phạm pháp luật đến đơn vị nhà nước. Nếu không thuộc thẩm quyền giải quyết thì đơn vị đó có trách nhiệm chuyển đơn tố cáo.

5. Vai trò của khiếu nại, tố cáo

Hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo là một trong những hoạt động quản lí nhà nước của các đơn vị hành chính nhà nước. Giải quyết khiếu nại và tố cáo có vai trò rất cần thiết. Nhất là quản lí hành chính nhà nước là hoạt động chấp hành, điều hành được thực hiện bởi các đơn vị hành chính nhà nước nhằm thi hành pháp luật và tổ chức, chỉ đạo việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng và đối ngoại của Nhà nước. Cơ quan hành chính nhà nước thực hiện các hoạt động khác nhau để đảm bảo pháp chế xã hội chủ nghĩa trong quản lý hành chính nhà nước.

Chúng ta có thể kể đến vai trò của khiếu nại, tố cáo sau:

Thứ nhất, thông qua hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo, đơn vị hành chính nhà nước cấp trên có thể kiểm tra, giám sát, đánh giá hoạt động của cấp dưới. Để từ đó đưa ra các giải pháp khắc phục những hạn chế, yếu kém và xử lí hành vi vi phạm pháp luật để xây dựng một nền hành chính vững mạnh, trong sạch, chuyên nghiệp, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả.

Thứ hai, hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo là một hoạt động bảo đảm pháp chế trong quản lí nhà nước, bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, đơn vị, tổ chức, bảo vệ lợi ích của nhà Nước, xã hội, bảo vệ trật tự kỷ cương, trật tự pháp luật, xử lí những hành vi vi phạm pháp luật. Vì vậy, hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của các đơn vị hành chính nhà nước trước hết phải tuân theo nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Thứ ba, thực hiện tốt công chuyên giai quyết khiếu nại, tố cáo vừa bảo đảm quyền khiếu nại, tố cáo của công dân, phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa và sức mạnh, trí tuệ của nhân dân trong việc tham gia quản lí nhà nước, vừa bảo đảm kỷ cương, kỷ luật, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trong quản lý hành chính nhà nước.

Thứ tư, giải quyết khiếu nại, tố cáo còn có vai trò bảo đảm phát huy quyền làm chủ của nhân dân, nâng cao hoạt động quản lý hành chính nhà nước và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa…