Vai trò và đặc điểm bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
1. Đặc điểm bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội:
Bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một trường hợp đặc biệt của quyết định hình phạt vì đối tượng áp dụng là những người chưa thành niên, đây là những người chưa phát triển toàn diện về thể chất và tinh thần, luôn được pháp luật bảo hộ đặc biệt và hưởng các chế độ trách nhiệm pháp lý giảm nhẹ hơn so với người đã thành niên, để các đối tượng này được hưởng những biện pháp xử lý phù hợp, nhân đạo, chủ yếu mang tính giáo dục, phòng ngừa. Vì vậy, quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội mang tính đặc thù riêng so với việc quyết định hình phạt thông thường đối với người đã thành niên ở một số đặc điểm sau:
Thứ nhất, việc quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đặt trong trường hợp xét xử một cá nhân về tội phạm mà người đó đã thực hiện khi đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo quy định, nhưng lại chưa đủ 18 tuổi. Chính sách hình sự khoan hồng đối với người chưa thành niên được thể hiện trong pháp luật hình sự Việt Nam áp dụng đối với người dưới 18 tuổi khi phạm tội chứ không phải người dưới 18 tuổi khi bị xét xử. Do đó, cho dù bị cáo có phải là người dưới 18 tuổi hay lớn hơn nhưng hành vi mà người đó bị kết tội đã được thực hiện khi họ dưới 18 tuổi thì việc quyết định hình phạt vẫn phải tiến hành theo quy định chung về quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
Thứ hai, việc quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thực hiện theo hướng giảm nhẹ trách nhiệm hình sự so với người đã thành niên phạm tội. Với nhận thức rằng người dưới 18 tuổi là những người chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần, họ dễ bị tác động bởi hoàn cảnh sống, thường bị người đã thành niên lôi kéo, lợi dụng hay ép buộc, vì vậy, các văn kiện pháp lý quốc tế về nhân quyền và pháp luật hình sự của các quốc gia trên thế giới đều đặt ra yêu cầu về sự khoan hồng và mục đích giáo dục trong áp dụng chế độ trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Do đó, việc quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội sẽ phải tuân thủ các nguyên tắc như:
Ưu tiên giảm nhẹ hình phạt; xử lý lấy mục đích giáo dục, cải tạo và phòng ngừa là chính; không áp dụng các hình phạt nghiêm khắc nhất; hạn chế tối đa cách ly người dưới 18 tuổi phạm tội ra khỏi môi trường sống bình thường, bảo đảm tối đa các quyền của người dưới 18 tuổi phạm tội…
Thứ ba, quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội vẫn phải tuân thủ đồng thời những chính sách khoan hồng, nhân đạo dành cho đối tượng này và các căn cứ, nguyên tắc quyết định hình phạt chung theo luật định. Mặc dù người chưa thành niên là đối tượng bảo hộ đặc biệt của pháp luật nên được hưởng chính sách giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nhưng việc quyết định hình phạt đối với họ vẫn là một hoạt động áp dụng pháp luật đòi hỏi sự công bằng, nghiêm minh, khách quan, chính xác và đúng pháp luật. Bởi vậy, quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi vẫn phải dựa trên các căn cứ quyết định hình phạt chung là: Quy định của Bộ luật Hình sự; Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội; Nhân thân người phạm tội; Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự. Bên cạnh các căn cứ chung này, chính sách hình sự riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là căn cứ trực tiếp trong việc quyết định hình phạt đối với họ. Do đó, ở đây, trong trường hợp có xung đột giữa quy định chung của Bộ luật Hình sự và quy định thể chính sách hình sự riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thì quy định thể hiện chính sách hình sự riêng đó sẽ được ưu tiên áp dụng làm căn cứ quyết định hình phạt.
2. Vai trò bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội:
Quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong quá trình xét xử vụ án hình sự là một giai đoạn trong tố tụng hình sự giữ vai trò quan trọng để
tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong quá trình xét xử của Tòa án nhân dân, cùng với các giai đoạn tố tụng hình sự khác nhằm nâng cao hiệu quả vào cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm. Chính vì vậy, để quá trình giải quyết vụ án và việc ra quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi diễn ra khách quan, chính xác, thận trọng, hạn chế sai sót, bảo đảm được quyền con người của người dưới 18 tuổi trong quá trình quyết định hình phạt đối với họ thì cán bộ, thẩm phán trong thực thi nhiệm vụ cần tạo mọi điều kiện thuận lợi để các quyền con người của người dưới 18 tuổi phạm tội luôn được bảo đảm trên thực tế là rất cần thiết, là cơ sở để cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng thận trọng, khách quan hơn trong quá trình xét xử, từ đó giúp cho vụ án được chính xác, khách quan, toàn diện.
Trong hoạt động tố tụng hình sự, các cơ quan có thẩm quyền, người có thẩm quyền trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có vai trò quan trọng trong việc bảo đảm quyền con người nói chung, quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng, nhằm chứng
minh, xác định tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội, xác định tính chất, mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra trên cơ sở các chứng cứ đã thu thập được của cơ quan điều tra là cơ sở để Tòa án xét xử đúng người, đúng tội, tránh bỏ lọt tội phạm, ra quyết định hình phạt chính xác, khách quan; góp phần bảo đảm bản án, quyết định hình phạt của Tòa án có căn cứ, hợp pháp, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Đây là vấn đề mà Đảng, Nhà nước ta luôn quan tâm trong thời gian qua. Điều này được thể hiện trong Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Hình sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 và các văn bản quy phạm pháp luật khác đều có những quy định liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội và việc quyết định hình phạt đối với họ trong xét xử các vụ án hình sự, nhằm tăng cường hơn nữa về hiệu lực của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Vì vậy, vai trò bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được biểu hiện như sau:
– Bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội góp phần thực hiện mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước ta.
Hiện nay, cùng với công cuộc cải cách tư pháp mà Đảng và Nhà nước ta đang tiến hành thực hiện thì vấn đề bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tố tụng hình sự là một trong những mục tiêu quan trọng nhằm tránh các hành vi xâm hại đến quyền con người từ bất kỳ cơ quan, tổ chức hay cá nhân nào, đặc biệt là những cơ quan, tổ chức, cá nhân được Nhà nước trao quyền. Cơ quan ra quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là chủ thể thực hiện hoạt động xét xử vụ án hình sự, do đó, việc bảo đảm quyền con người đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là nhiệm vụ của cán bộ, thẩm phán trong việc tôn trọng, bảo đảm các quyền của họ khi tham gia tố tụng. Do đó, quá trình hoạt động của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền giải quyết vụ án hình sự, trong đó có cơ quan xét xử đều nhằm mục đích bảo đảm quyền con người, quyền công dân, có ý nghĩa to lớn góp phần vào sự thành công của công cuộc cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay.
– Bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội tạo điều kiện cho việc ra quyết định hình phạt và giải quyết các vụ án được nhanh chóng, chính xác, khách quan, đúng hành vi phạm tội.
Là cơ quan thực hiện quyền tư pháp, Tòa án nhân dân có nhiệm vụ xét xử các vụ án hình sự nói chung, vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng có nhiệm vụ xét xử các vụ án hình sự và ra quyết định hình phạt một cách chính xác, khách quan, đúng pháp luật, bảo đảm các quyền, lợi ích của bị cáo là người dưới 18 tuổi. Trong quá trình xét xử, cán bộ, thẩm phán phải tạo mọi điều kiện thuận lợi tốt nhất cho bị cáo là người dưới 18 tuổi được hưởng đầy đủ các quyền và lợi ích theo quy định của pháp luật. Do đó, việc bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có vai trò và ý nghĩa rất quan trọng, đòi hỏi mỗi cán bộ, thẩm phán vừa phải áp dụng đúng đắn các quy định của pháp luật, vừa phải bảo đảm công lý, quyền con người, quyền công dân.
– Bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thể hiện sự tôn trọng về quyền con người của chủ thể tiến hành tố tụng đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội trong xét xử các vụ án hình sự.
Trong bất kỳ điều kiện, hoàn cảnh nào, quyền con người, quyền công dân trong lĩnh vực tư pháp hình sự luôn được Nhà nước bảo vệ, bảo đảm thực hiện thông qua các quy định của pháp luật trong tất cả các giai đoạn của tố tụng hình sự đó là khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Ở mỗi giai đoạn tố tụng đều có các quy định cụ thể để đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều phải được phát hiện kịp thời, xử lý chính xác, khách quan, nghiêm minh theo quy định của pháp luật.
Do đó, các chủ thể khi tiến hành tố tụng hình sự nói chung, trong quá trình xét xử và ra quyết định hình phạt đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi nói riêng đều có những quyền và nghĩa vụ pháp lý được pháp luật quy định, khẳng định địa vị pháp lý của họ khi tiến hành tố tụng. Với tư cách là chủ thể thực hiện giải quyết vụ án, họ có quyền chủ động đối với các hoạt động trong quá trình ra quyết định hình phạt đối với bị cáo. Điều này có thể dẫn đến tình trạng vị trí, vai trò nổi trội, áp đảo của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đối với vai trò bị động của những người tham gia tố tụng, trong đó có người phạm tội dưới 18 tuổi.
Vì vậy, việc bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong xét xử các vụ án hình sự sẽ trực tiếp khẳng định địa vị pháp lý của họ và những người tham gia tố tụng với những quyền và nghĩa vụ cụ thể được pháp luật quy định. Trên cơ sở đó, sẽ hiện thực hóa, minh bạch hóa các quyền và lợi ích của người dưới 18 tuổi phạm tội, góp phần bảo đảm tính công khai, dân chủ, khách quan, chính xác và công bằng. Đồng thời, nhằm hạn chế được hành vi xâm phạm các quyền con người, quyền công dân từ các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, tăng cường công tác giáo dục, nêu cao ý thức biết tự bảo vệ các quyền và lợi ích của người phạm tội dưới 18 tuổi trong giải quyết các vụ án hình sự.
– Bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội góp phần bảo đảm công bằng xã hội, xây dựng và củng cố lòng tin của nhân dân.
Vấn đề bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong giải quyết các vụ án hình sự là mục tiêu hướng tới việc thực hiện dân chủ trong tố tụng hình sự, phù hợp với chủ trương phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa trong công cuộc đổi mới đất nước mà Đảng và Nhà nước ta đã xác định. Do đó, cơ quan xét xử trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của mình có nghĩa vụ tôn trọng, tạo mọi điều kiện thuận lợi để bị cáo thực hiện các quyền của mình khi tham gia tố tụng hình sự theo quy định của pháp luật, trong quá trình xét xử vụ án phải bảo đảm quyền được chứng minh của bị cáo, quyết định việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Đây là điều kiện bảo đảm cho sự công bằng, bình đẳng, đáp ứng nguyện vọng, củng cố lòng tin của nhân dân đối với các chủ thể thực thi công quyền trong giải quyết các vụ án hình sự có bị cáo là người dưới 18 tuổi.
Bên cạnh đó, việc bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội sẽ góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giải quyết vụ án, thể hiện tính nhân đạo của Nhà nước trong áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi; đồng thời, góp phần nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật trong nhân dân, giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội; tạo cơ chế hữu hiệu thực thi nguyên tắc bình đẳng của các chủ thể khi tham gia vào quan hệ pháp luật tố tụng hình sự, không phân biệt địa vị, vị thế trong xã hội, tạo điều kiện để công lý và công bằng xã hội được thực thi, thúc đẩy công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho người dân biết được quyền và nghĩa vụ của họ khi tham gia tố tụng theo quy định của pháp luật, bảo đảm quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật.
Thông qua hoạt động bảo đảm quyền con người trong quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội còn góp phần xác định sự thật khách quan của vụ án, quá trình giải quyết vụ án được nhanh chóng, chính xác, khách quan, đúng người, đúng tội; giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án được công bằng và đúng pháp luật, phù hợp với đối tượng phạm tội, để không ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi phạm tội.