Bà Chúa Xứ Núi Sam là một truyền thuyết nổi tiếng ở An Giang. Đây là nơi diễn ra nhiều lễ hội văn hoá đặc sắc. Vậy Bà Chúa Xứ Núi Sam là ai? Và Sự tích Bà Chúa Xứ Núi Sam như thế nào?
1. Bà Chúa Xứ Núi Sam là ai?
Tương truyền khoản 200 năm về trước, ở làng Vĩnh Tế có một cô gái bỗng nhiên lên nương rẫy tự xưng là Bà Chúa Xứ lên núi Sam cứu thế. Người con gái ấy cũng nói rằng mình ngồi trên một ngọn núi cao và yêu cầu dân làng lên núi để mời bà thờ cúng.
Khi đó, người trong làng cử 40 thanh niên lực lưỡng khiêng tượng trên núi, nhưng lạ thay, tượng không nhúc nhích chút nào. Bà đã lên đồng lần nữa và nói với dân làng rằng chỉ có 9 trinh nữ mới được rước tượng Bà Chúa Xứ xuống. Những lời này rất hiệu nghiệm, 9 cô gái đã dễ dàng mang pho tượng Bà Chúa Xứ xuống. Tuy nhiên, đến chân núi Sam, sợi dây khiêng tượng bị đứt nên dân làng hiểu ý Bà Chúa Xứ lập miếu thờ ngay tại đó – chân núi Sam. Vì vậy cho đến nay bà mới được gọi là Bà Chúa Xứ Núi Sam.
2. Sự tích Bà Chúa Xứ Núi Sam?
Lúc bấy giờ, người Xiêm La (Thái Lan) thường tấn công người Việt Nam sinh sống tại khu vực xung quanh núi Sam. Khi tìm thấy tượng Bà trên đỉnh núi và thắp hương thờ cúng tâm linh, người dân thường bỏ chạy lên núi vì tin tưởng pho tượng Bà Chúa này. Và quả thật, mỗi khi có người dân đến thắp hương khấn vái bà đều bình an vô sự. Vì vậy, Bà Chúa Xứ Núi Sam ngày càng được tin tưởng nơi đây.
Có giai thoại khác kể rằng mấy chục giặc Xiêm đuổi dân chúng lên trên núi Sam để xem hình tượng cao to đẹp đẽ của Bà.Khi thấy pho tượng chúng muốn đưa tượng của bà về nước. Khi dùng dây thừng và cọc khiêng ngược qua tượng, dù được hàng chục chiến sĩ khiêng cũng chỉ đi được vài bước, tượng quá nặng nên không thể đi thêm được nữa. Tổng lãnh đạo tức giận đến mức lấy súng bắn gãy một cánh tay của bức tượng. Và ngay lập tức bà xử tử tên này ngay tại chỗ, những tên còn lại hoảng sợ bỏ chạy. Từ đó quân Xiêm sợ và không dám quấy phá dân làng trong vùng nữa. Thậm chí, sau này dân làng kính trọng gọi bà là Bà Chúa Xứ. Đó là lý do tại sao cho hôm nay khi đến miếu thờ bà, chúng ta thấy một cặp câu đối trong chính điện của miếu:
“Cầu tất ứng, thí tất linh, mộng trung chỉ thị
Xiêm khả kinh, Thanh khả mộ, ý ngoại nan lượng”
Có nghĩa là: Cầu bà tất được, ban thì tất linh, báo điềm trong mộng
Người Xiêm khiếp sợ, người Thanh kính nể, không thể tưởng tượng được.
3. Nguồn gốc tượng Bà Chúa Xứ Núi Sam:
Tương truyền rằng, tượng Bà Chúa Xứ Núi Sam là một pho tượng cổ rất linh thiêng có từ lâu đời trên đỉnh núi Sam. Lịch sử về nguồn gốc của tượng Bà Chúa Xứ có nhiều giả thuyết, ẩn chứa nhiều bí mật được kể lại cho đến ngày nay.
Giả thuyết thứ nhất: Năm 1941, một nhà khảo cổ học người Pháp đến đền thờ bà chúa Núi Sam để nghiên cứu kỹ lưỡng và kết luận rằng tượng bà thuộc một loại thần Vishnu của Ấn Độ. Tượng hoàng Chúa Xứ có cấu tạo từ chất liệu đá sa thạch mang giá trị nghệ thuật được tạo khắc vào khoảng cuối thế kỷ VI
Giả thuyết thứ hai: Trong quá trình khảo cổ học để tìm hiểu những nét cổ xưa, khẳng định lại được cố nhà văn Sơn Nam đưa ra: Tượng Bà là hình tượng Phật Tổ đàn ông của người Khmer đã bị lãng quên từ lâu trên núi Sam. Người Việt Nam sau đó đặt bức tượng trong một ngôi chùa và vẽ nó để trở thành một bức tượng Phật của một người phụ nữ mặc áo choàng lụa và đeo một chiếc vòng cổ.
Truyền thuyết về tượng Bà Chúa Xứ đến nay vẫn mang nhiều giả thuyết bí ẩn.
Tác giả công trình khoa học “Khai phá vùng đất Châu Đốc” – Trần Văn Dũng, cũng khẳng định tượng đồng tình với giả thuyết thứ hai rằng tượng Bà Chúa Xứ thực chất là một tượng nam ngồi, vị trí ngồi phần đầu của bức tượng hiện được thờ trong điện thờ không phải là nguyên bản mà được làm bằng chất liệu khác với thân tượng.
4. Kiến trúc miếu Bà Chúa Xứ:
Khi mới được xây dựng Miếu Bà Chúa Xứ chỉ được làm đơn sơ bằng tre, nứa, lá. Miếu Bà Chúa Xứ có vị trí nằm ở vùng đất trũng phía Tây Bắc núi Sam, lưng tựa vào vách núi, từ chính điện nhìn ra đường quốc lộ, những cánh đồng lúa.
Vào khoảng năm 1870, ngôi chùa được xây dựng lại bằng gạch lấy từ gạch thêm phần vững trãi hơn.
Và cho đến năm 1962, ngôi chùa được tôn tạo toàn bộ bằng đá ghép và lợp ngói âm dương. Năm 1965, quán trọ được mở rộng cho khách và xây dựng thêm sân vườn vào chánh điện chùa. Năm 1972, ngôi đền được tái thiết rộng rãi và hoàn thành vào năm 1976, tạo nên diện mạo như ngày nay. Người thiết kế là hai kiến trúc sư Huỳnh Kim Mãng và Nguyễn Bá Lăng.
Kiến trúc chùa thời bấy giờ giống với chữ “quốc”, tháp hình bông sen nở, mái ba tầng, lợp ngói ống lam, góc mái vút cao như mũi một chiếc thuyền. Bên trong chùa có võ ca, chánh điện, đại sảnh, phòng ban quản lý…
Có thể kiến trúc của miếu cho thấy đậm nét nghệ thuật Ấn Độ trong các hoa văn của ngôi chánh điện cổ kính. Bên trên, những thần tượng khỏe mạnh và xinh đẹp dang tay. Các rầm, cửa đều được chạm trổ, chạm khắc, trang trí đẹp mắt và có nhiều tương phản, lớp sơn ở đây cũng vàng rực rỡ. Đặc biệt là bức tường phía sau tượng Bà, bốn cây cột cổ trước chánh điện hầu như còn nguyên vẹn.
Tính đến năm 2009, Miếu Bà Chúa Xứ trên núi Sam là ngôi Miếu lớn nhất Việt Nam.
5. Những lễ hội tại miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam:
5.1. Lễ túc yết ở miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam:
Lễ này diễn ra vào ngày 25 và 26 tháng Tư. Tất cả trưởng thôn và ban quản lý chùa trong trang phục chỉnh tề đứng thành hàng hai bên trước chánh điện. Đằng sau họ là bốn đồ đệ và bốn đào thày. Ông chánh bái đứng trước tượng Bà. Lễ vật được chuẩn bị ngay từ trước rất công phu, gồm: một con lợn trắng cạo lông, mổ sạch sẽ, không nấu chín; đĩa đựng lông và tiết lợn, mâm quả, mâm trầu, đĩa cơm muối.
5.2. Lễ xây chầu ở miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam:
Lễ xây chầu được tổ chức sau khi hoàn thành lễ túc yết. Đây là một nghi lễ chung có mặt hầu hết trong các lễ hội miếu đình ở các làng quê khu vực Nam Bộ.
Bắt đầu buổi lễ, ca đồng lớn tiếng hát: “Ca Công tựu vị”, lập tức ông Chánh bái Ca Công liền bước đến bàn thờ đặt giữa võ ca, trên trán giơ hai chiếc trống, miệng hô, thở dài. Một bát nước và cây liễu đã được chuẩn bị cho bàn thờ. Sau khi khấn xong, bát nước được coi là nước thánh, nước thánh được ban phát cho người dân. Ông chánh bái ca công cầm trên tay cành dương nhúng vào bát nước rồi nhỏ xuống như mưa theo một động tác thần diệu nhằm gửi năng lượng thần thánh xuống trần gian để cầu mong vạn vật thịnh vượng, an lành, vụ mùa bội thu. Làm động tác này, ông hô to:
“Nhất xái thiên thanh (một rảy cho trời xanh).
Nhị xái địa linh (hai rảy cho đất tốt lành).
Tam xái nhân trường (ba rảy cho con người trường thọ).
Tứ xái quỷ diệt hình (bốn rảy cho ma quỷ tiêu tan)”.
Sau khi đọc xong, ông Chánh Ca Công đặt chậu nước và cành dương liễu trở lại bàn thờ, đánh ba hồi trống và hát bài “ca công tiếp giá”, lập tức hội chúng hát Chiêng trống và chương trình ca hát bắt đầu. Những vở kịch soạn sẵn bắt đầu xuất hiện, trước là để phục vụ và mua vui cho các cụ bà, sau đó để phục vụ và thưởng thức những người trong lễ hội. Khi đó phần lễ đã kết thúc, phần hội mới bắt đầu.
5.3. Lễ chánh tế ở miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam:
Lễ chánh tế được tổ chức vào ngày 26 của tháng thứ tư lúc 4:00 sáng. Nghi lễ tương tự như lễ cúng, ngoại trừ việc nó bổ sung thêm nội dung văn hóa và bao gồm phần “ban phước”, mang ý nghĩa như người bà đang trao giải thưởng cho mọi người và thầy tế lễ thượng phẩm.
Nhà văn Sơn Nam cho rằng, nghi lễ “thụ tổi” hay “ẩm tộ” nhằm tượng trưng cho sự chiếm hữu của thần linh, việc dùng chén rượu đề nghị để dân làng uống thay: “ ẩm phước”, bàn thờ uống rượu, phải cúng ngay, đưa xuống thầy thượng phẩm, thầy cúng uống tượng trưng, sau đó thịt tế lễ “thụ tô” ăn tượng trưng, thường là các loại trái cây như đang thay dân làng ăn uống đi, như một lời chúc phúc từ các vị thần”.
Theo lịch âm, vào lúc 2 giờ chiều ngày 27 tháng tư, ban quản lý miếu sẽ tổ chức lễ phục sắc, tức là đưa bài vị của Thoại Ngọc Hầu, Châu Thị Tế, Trương Thị Miết và bài vị về lăng của ông Thoại Ngọc Hầu khi ấy lễ hội sẽ chính thức bế mạc.