Giáo dục không phải là chỉ dừng lại ở giáo dục về mặt kiến thức mà còn là giáo dục về mặt phẩm chất, bởi phẩm chất và năng lực là hai yếu tố song song giúp học sinh phát triển toàn diện. Vì vậy đòi hỏi các bậc thầy cô phải có những kiến thức và kỹ năng giúp học sinh phát huy được yêu tố này.
1. Mở đầu xây dựng kế hoạch học tập theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh:
Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể (GDPT) mới được Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành ngày 26/12/2018 nhằm hình thành và phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu (yêu nước, nhân ái, chăm học, trung thực, trách nhiệm); đồng thời hình thành và phát triển ở học sinh các năng lực cốt lõi (năng lực tự chủ, tự học; năng lực giao tiếp và hợp tác; năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo) cũng như các năng lực đặc thù (năng lực dạy học) kỹ năng ngôn ngữ, kỹ năng máy tính, kỹ năng khoa học, kỹ năng công nghệ, kỹ năng máy tính, kỹ năng thẩm mỹ, kỹ năng thể chất). Ngoài việc hình thành và phát triển năng lực cốt lõi, năng lực chuyên biệt, chương trình GDPT mới còn góp phần phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu của học sinh. Chương trình GET mới được triển khai bắt đầu từ lớp 1 từ năm học 2020-2021.
Để tiếp tục thực hiện chương trình giáo dục hiện hành theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh, ngày 03 tháng 10 năm 2017, Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành Công văn số 4612/BGDĐT-GDTrH về việc hướng dẫn, thực hiện chương trình giáo dục hiện hành theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh từ năm học 2017-2018. Công văn hướng dẫn cụ thể các cơ sở giáo dục thực hiện có hiệu quả việc xây dựng kế hoạch giáo dục nhà trường; đổi mới phương pháp dạy học (PPD), hình thức tổ chức dạy học; đổi mới đánh giá kết quả học tập của học sinh; đổi mới công tác chỉ đạo, quản lý hoạt động dạy học và giáo dục. Đây là tài liệu hướng dẫn cụ thể, chi tiết giúp các cơ sở giáo dục thực hiện chương trình giáo dục hiện hành theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh; đồng thời, làm cơ sở để chuyển sang thực hiện chương trình, sách giáo khoa hiện hành.
Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi đề cập đến vấn đề xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh trên cơ sở chương trình môn học.
2. Nội dung nghiên cứu về phương pháp giáo dục theo hướng hình thành và phát triển phẩm chất năng lực của học sinh:
2.1. Những vấn đề chung về đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành phẩm chất, năng lực học sinh:
Khái niệm về phẩm chất, năng lực:
Theo Từ điển tiếng Việt, phẩm chất là cái tạo nên giá trị của con người, sự vật hoặc: Phẩm chất là những yếu tố về đạo đức, hành vi, niềm tin, tình cảm, giá trị sống; ý thức pháp luật của con người được hình thành sau một quá trình giáo dục;
Cũng theo Từ điển Tiếng Việt, năng lực là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nhất định; hoặc: Năng lực là khả năng tổng hợp kiến thức và kỹ năng để thực hiện thành công một loại công việc trong bối cảnh nhất định. Năng lực bao gồm năng lực chung và năng lực đặc thù. Năng lực chung là năng lượng thiết yếu cơ bản mà mọi người cần để sống, học tập và làm việc. Năng lực cụ thể được thể hiện trong từng lĩnh vực khác nhau, do sự hình thành và phát triển của lĩnh vực đó.
Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức giáo dục theo hướng hình thành, phát triển phẩm chất, năng lực học sinh:
Đổi mới phương pháp dạy học và giáo dục theo định hướng hình thành phẩm chất và năng lực của học sinh là yêu cầu cần thực hiện trong đổi mới giáo dục hiện nay. Dạy học và tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh không có nghĩa là loại bỏ các phương pháp dạy học truyền thống và các hình thức tổ chức hoạt động giáo dục hiện hành. Đó là sự kết hợp hài hòa, nhuần nhuyễn giữa phương pháp dạy học truyền thống với các hình thức tổ chức hoạt động giáo dục hiện có nhằm mục đích dạy học, tổ chức hoạt động giáo dục phát huy tính tích cực, chủ động tính tự chủ, độc lập, sáng tạo của người học.
Để đạt được mục tiêu đó, mỗi giáo viên, mỗi nhà trường, mỗi cơ sở giáo dục cần rà soát lại nội dung dạy học trong chương trình Thể dục, Thể thao hiện hành, giảm bớt những nội dung dạy học không cần thiết. đạt được kiến thức và kỹ năng của chương trình; điều chỉnh tránh trùng lặp nội dung dạy học giữa các môn học trong hoạt động giáo dục; bổ sung, cập nhật nội dung kiến thức mới phù hợp thay thế nội dung kiến thức cũ, lạc hậu; giảm tải những nội dung kiến thức, bài tập, câu hỏi trong sách giáo khoa vượt quá yêu cầu chuẩn kiến thức, kỹ năng của chương trình giáo dục hiện hành. Trên cơ sở chương trình giáo dục hiện hành, lựa chọn chủ đề, rà soát nội dung các bài học trong sách giáo khoa để sắp xếp lại thành một số bài tích hợp của từng môn học hoặc liên môn, từ đó xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục cho từng bài học, từng chủ đề, từng môn học theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh phù hợp với điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường, kinh tế – xã hội của địa phương và năng lực sư phạm của giáo viên.
Mỗi nhà trường, cơ sở giáo dục cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về hình thức, phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực, xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng phát triển phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác, độc lập, tự giác của học sinh. Chú trọng rèn luyện cho học sinh phương pháp tự học, tự nghiên cứu để tiếp nhận tri thức, vận dụng tri thức đã lĩnh hội thông qua giải quyết nhiệm vụ học tập và yêu cầu của hoạt động giáo dục. Xây dựng kế hoạch kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh phù hợp với kế hoạch dạy học từng môn học và kết quả tổ chức các hoạt động giáo dục của nhà trường theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học tập.
2.2. Xây dựng kế hoạch học tập, kế hoạch tổ chức hoạt động giáo dục theo định hướng, phát triển năng lực của học sinh:
Kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức hoạt động học tập:
Kế hoạch dạy học là bản thiết kế và hướng dẫn cụ thể việc thực hiện nhiệm vụ dạy học một môn học, một bài học, bao gồm các nội dung: xác định mục tiêu dạy học; tài nguyên học tập dự kiến; thiết kế các hoạt động dạy và học; kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động dạy và học.
Kế hoạch tổ chức hoạt động giáo dục là bản thiết kế và hướng dẫn cụ thể việc tổ chức, thực hiện các hoạt động giáo dục trong năm học, tháng, học kỳ hoặc hoạt động giáo dục theo chủ đề cụ thể. Nội dung kế hoạch tổ chức giáo dục bao gồm: xác định mục tiêu giáo dục, nội dung/hoạt động/nguồn lực giáo dục; thời gian thực hiện; dự kiến kết quả cần đạt được và kiểm tra, đánh giá kết quả thực hiện một hoạt động giáo dục.
Các bước xây dựng kế hoạch học tập, kế hoạch tổ chức hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành, phát triển năng lực phẩm chất của học sinh:
Bước 1: Nghiên cứu tài liệu, chương trình, sách giáo khoa giáo dục hiện hành và các điều kiện để xây dựng kế hoạch.
Đối với việc xây dựng kế hoạch dạy học cần nghiên cứu nhiệm vụ trọng tâm năm học theo chỉ đạo của Bộ GDĐT, Sở GDĐT; khung thời gian năm học; chuẩn kiến thức, kỹ năng và chương trình môn học; nội dung dạy học có thể tích hợp vào các môn học, bài học, dạy học phân hóa các năng lực ở các đối tượng học sinh khác nhau; cơ sở vật chất hiện có của nhà trường; điều kiện kinh tế – xã hội của địa phương; Năng lực sư phạm của giáo viên.
Đối với việc xây dựng kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục cần nghiên cứu xác định nhiệm vụ trọng tâm năm học; khung thời gian năm học; nhiệm vụ tổ chức các hoạt động giáo dục từng tháng, từng học kỳ, cả năm học ở khối, lớp; đặc điểm nhận thức của học sinh; cơ sở vật chất hiện có của nhà trường; điều kiện kinh tế – xã hội của địa phương và năng lực sư phạm của giáo viên.
Bước 2: Xác định những phẩm chất, năng lực chung và năng lực riêng cần hình thành và phát triển ở học sinh qua từng nội dung dạy học, giáo dục.
Mỗi môn học, mỗi hoạt động giáo dục đều có thể góp phần hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh, vì vậy, khi xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức hoạt động giáo dục cần xác định rõ những phẩm chất, năng lực cần hình thành và được phát triển qua từng bài, từng chương, toàn bộ môn học, qua các hoạt động giáo dục từng tuần, từng tháng, từng học kỳ, từng chủ đề và cả năm học. Có như vậy giáo viên mới tích cực hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh.
Bước 3: Xác định hoạt động học tập và tự giáo dục của học sinh.
Phẩm chất và năng lực của học sinh được hình thành và phát triển trong hoạt động và hoạt động của chính các em. Đối với học sinh, phẩm chất và năng lực được hình thành và phát triển thông qua việc lĩnh hội kiến thức, vận dụng kiến thức, kỹ năng vào các tình huống thực tiễn ở các mức độ khác nhau. Vì vậy, để xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh thì học sinh phải có khả năng xây dựng hoạt động học, hoạt động chủ động thực hành, hoạt động trải nghiệm, vận dụng kiến thức vào thực tiễn thông qua từng bài học, từng chương, từng môn học, từng chủ đề, từng chủ đề hoạt động và từng hoạt động giáo dục cụ thể.
Bước 4: Xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh.
Có hai bước trong bước này:
1) Tổ chức cho giáo viên nghiên cứu chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông hiện hành, sắp xếp lại nội dung dạy học và hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành phẩm chất, năng lực của học sinh.
– Thứ nhất: Rà soát, sắp xếp lại nội dung dạy học và hoạt động giáo dục trong chương trình Giáo dục thể chất hiện hành, nhằm loại bỏ những kiến thức, nội dung giáo dục lạc hậu, không phù hợp, đồng thời cập nhật bổ sung kiến thức, nội dung giáo dục mới phù hợp với trình độ nhận thức và đặc điểm lứa tuổi, sự phát triển tâm – sinh lý của học sinh, điều kiện kinh tế – xã hội của từng vùng, miền.
– Thứ hai: Thiết kế nội dung dạy học, nội dung giáo dục tích hợp theo chủ đề hoặc chủ đề liên môn. Chủ đề liên môn gồm những nội dung dạy học, giáo dục tương tự nhau, có liên quan mật thiết với nhau trong các môn học, bổ sung một số nội dung dạy học, giáo dục cần thiết nhưng chưa được đưa vào chương trình hiện hành.
2) Tổ chức cho giáo viên xây dựng kế hoạch dạy học và hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh.
– Thứ nhất: Nghiên cứu nội dung bài học, nội dung giáo dục. Mục đích của việc tìm hiểu nội dung dạy học, nội dung hoạt động giáo dục là xác định nội dung dạy học, nội dung hoạt động giáo dục đó góp phần hình thành và phát triển những phẩm chất, năng lực gì của học sinh? Những phẩm chất, năng lực nào cần hình thành và phát triển ở học sinh?
– Thứ hai: Tìm hiểu đặc điểm nhận thức, phẩm chất và năng lực của học sinh. Mỗi học sinh có khả năng nhận thức, phẩm chất và năng lực khác nhau trong học tập và hoạt động cá nhân. Vì vậy, có sự khác nhau giữa các học sinh trong nhận thức và thực hiện nhiệm vụ học tập. Sự khác biệt này đòi hỏi giáo viên khi xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học, hoạt động giáo dục phải đảm bảo phù hợp với từng đối tượng học sinh.
– Thứ ba: Khảo sát cơ sở vật chất của nhà trường, điều kiện kinh tế – xã hội của địa phương. Điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường, điều kiện kinh tế – xã hội của địa phương không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục mà còn ảnh hưởng đến việc vận dụng phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học, nội dung tài liệu dạy học. Vì vậy, khi xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục cần tìm hiểu kỹ về cơ sở vật chất, thiết bị dạy học của nhà trường, điều kiện kinh tế – xã hội của địa phương đảm bảo tổ chức các hoạt động dạy học và giáo dục nhằm hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh.
– Thứ tư: Xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục mới. Kế hoạch dạy học và kế hoạch tổ chức giáo dục mới là kế hoạch được xây dựng sau khi cơ cấu, sắp xếp lại nội dung dạy học và giáo dục. Trên cơ sở kế hoạch dạy học và giáo dục này, tiến hành phân phối lại chương trình các môn học, hoạt động giáo dục phù hợp với đối tượng học sinh và điều kiện thực tế của nhà trường, địa phương.
Bước 5: Thực hiện kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục đã xây dựng theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh. Sau khi có kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh, nhà trường được tổ chức dạy thí điểm một lớp, một chương, một môn học chủ đề nhất định vào thời điểm thích hợp để đánh giá tính khả thi, hiệu quả của kế hoạch dạy học, kế hoạch hoạt động giáo dục đó. Điều chỉnh, bổ sung, triển khai và nhân rộng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh.
3. Kết luận về phương pháp dạy và học theo hướng hình thành và phát triển năng lực nhận thức của học sinh:
Trên cơ sở chương trình giáo dục hiện hành, cần xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục theo định hướng hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh, cho giáo viên, nhà trường và cơ sở giáo dục. Việc xây dựng kế hoạch dạy học, kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục phải bảo đảm thực hiện đầy đủ nội dung môn học, hoạt động giáo dục bắt buộc, nội dung giáo dục tự chọn, phát triển các hoạt động giáo dục phù hợp với nhu cầu của học sinh và điều kiện của nhà trường, địa phương; đảm bảo tính chủ động, linh hoạt của nhà trường trong việc xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học và hoạt động giáo dục; tuân thủ các nguyên tắc, phương pháp sư phạm nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác, sáng tạo phù hợp với lứa tuổi học sinh.
